قتل تيمورتاش

فرزانه بابائي

عبدالحسين تيمورتاش فرزند كريمداد نرديني بجنوردي (معززالملك، امير منظم) ملقب به معززالملك و سردار معظم خراساني در سال 1258 1 شمسي در نردين از توابع خراسان متولد شد. وي پس از تحصيلات مقدماتي در زادگاه خود، (باحمايت پرنس ميرزا رضاخان ارفع الدوله وزير مختار ايران در روسيه) راهي يكي از مدارس نظامي درجه اول روسيه در پطرز بورگ گرديد. وي از شاگردان ممتاز مدرسه بود و براي كسب موفقيت بيشتر در محافل اشرافي، نام خود را به "خان نردينسكي" تغيير داد.2 در سال 1285 به ايران بازگشت و به عنوان مترجم با تسلط بر دو زبان فرانسوي و روسي (بعدها انگليسي را هم به خوبي فراگرفت) در وزارت امور خارجه استخدام شد. وي پس از مدتي با وجود ميرزاحسين خان معين الوزاره (كه ميانه خوبي با وي نداشت)، از وزارت امور خارجه استعفا كرد و با حمايت پدر به سمت نايب الحكومه بلوك جوين برگزيده شد. در اين منصب با شاهزاده محمدهاشم ميرزا آشنا شد و انجمن ادبي تشكيل داد و به تدريج صاحب معتبرترين كتابخانه هاي اختصاصي در ايران گرديد. در همين سالها با سرورالسلطنه دختر خازن الملك ازدواج كرد و صاحب يك دختر به نام ايران و سه پسر به نام هاي منوچهر، مهرپور و هوشنگ گرديد:3

 

در سال 1288 انتخابات دومين دوره مجلس شوراي ملي4 آغاز گرديد و عبدالحسين خان معززالملك (تيمورتاش) خود را كانديداي نمايندگي مجلس نمود و به رغم كمي سن (كمتر از سي سال كه حدنصاب نمايندگي مجلس بود) با جمع آوري استشهاد از معتبرترين افراد محلي به نمايندگي از خراسان انتخاب شد. وي مجموعاً 8 دوره، يعني از دوره دوم تا نهم نماينده مجلس بود. در سال 1297 حاكم گيلان شد. د راين سمت به دليل سركوب شديد نهضت جنگل و به دار آويختن تعدادي از سران نهضت از جمله دكتر حشمت، يار وفادار ميرزا كوچك خان، مورد نفرت اهالي رشت قرار گرفت و به همين سبب چند ماه قبل از كودتاي سوم اسفند 1299 از حكومت گيلان بركنار شد و به تهران آمد.

 

پس از كودتا بر اثر انتقاد از عملكرد و اقدامات سيدضياء الدين طباطبائي در حضور نرمان، وزيرمختار انگليس دستگير و روانه زندان شد كه پس از بركناري سيدضياءالدين و روي كار آمدن قوام الملك از زندان رهايي يافت. تيمورتاش، در سال 1300 به عنوان وزير عدليه در كابينه مشيرالدوله، سال 1302 حاكم كرمان، سال هاي 1303 و 1304 وزير فوايد عامه در كابينه رضاخان سردار سپه و پس از تاجگذاري رضاشاه تا سال 1311 وزير دربار پهلوي گرديد كه با توجه به نفوذ و اعتبار وي، شخص دوم مملكت محسوب مي گرديد.

 

در مرداد ماه سال 1305 تيمورتاش به عنوان نماينده فوق العاده ايران براي انعقاد قرارداد تجاري و رفع اختلافات موجود با دولت شوروي راهي مسكو شد وليكن از اين سفر سياسي موفقيتي كسب نشد. درسال 1308 در پي بروز اختلافات بين شركت نفت انگليس و ايران، سرجان كدمن، مديركل شركت، پيشنهاد تمديد قرارداد دادرسي را مطرح كرد. رضاشاه كه از ابتداي سلطنت خود درصدد افزايش سهم ايران از نفت بود تيمورتاش را به همراه وليعهد كه براي ادامه تحصيل عازم سويس بود به انگلستان فرستاد. در اين سفر كه در سال 1310 انجام شد تيمورتاش به گفت و گو با سرجان سايمون وزير امور خارجه انگليس و ساير مقامات دولتي پرداخت كه از اين مذاكرات نيز نتيجه مثبتي عايد نگرديد. وي در راه بازگشت از سفر از طريق روسيه، در مسكو با چند تن از مقامات رسمي مسكو از جمله ورشيلف، وزير جنگ شوروي ديدار و مذاكره محرمانه نمود.

 

انگليسي ها كه مي دانستند رجال ايران و حتي رضاشاه زير نفوذ تيمورتاش قرار دارند سعي در نابودي وي كردند. مطبوعات انگليس و ساير كشورهاي زير سلطه انگلستان مطالبي را در مورد پيشرفت ايران و جانشيني تيمورتاش مطرح كردند و شايع شد كه كيف محتوي اسناد مهم مفقود شده است.5 سرانجام در آذرماه سال 1311 به دستور رضاشاه قرارداد دارسي لغو و تيمورتاش متهم به جاسوسي گرديد.

 

ناكامي تيمورتاش در مسئله نفت، ملاقات محرمانه با سران شوروي، مطالب روزنامه هاي انگليسي راجع به جانشيني تيمورتاش، غرور و تكبر نامبرده و سوابق ناشي از ولخرجي هاي وي از بودجه دربار، اخذ وام هاي كلان از بانكها و اشخاص مختلف، خوشگذراني، شهوتراني، قمار، شرب خمر مدام، استعمال افيون و دوستي با افراد ناباب، رضاشاه را نسبت به تيمورتاش بدگمان ساخت. تيمورتاش كه پس از بازگشت از سفر متوجه كدورت رضاشاه شده بود درخواست مرخصي كرد و پس از 40 روز مرخصي رضاشاه وي را حضار كرد و خواستار ادامه كار او در دربار شد. در همان سال موضوع اختلاس تيمورتاش با همكاري رئيس آلماني بانك ملي (در جريان تبديل ارز) و حسينقلي نواب، رئيس هيئت نظارت مطرح شد. همچنين در همان اوان وكيل الملك ديبا، رئيس حسابداري دربار و يار نزديك تيمورتاش پس از محاكمه در دادگستري، توسط رضاشاه از كار بركنار گرديد.

 

بدين ترتيب روز سوم دي ماه سال 1311 تيمورتاش رسماً از وزارت دربار عزل و 29 بهمن همان سال در اداره نظميه زنداني شد. اتهامات وارده علاوه بر اختلاس از بانك ملي، دريافت رشوه از حاج ميرزا حبيب الله امين التجار به منظور اعمال نفوذ در امر واگذاري انحصار صدور ترياك بود كه به 5 سال حبس انفرادي و پرداخت مبلغي جريمه نقدي محكوم شد. درهشتم مهرماه 1312 كاراخان، قائم مقام كميسر امور خارجه شوروي به ايران آمد و پس از گفت و گو در مورد امور تجاري و اقتصادي درخواست عفو تيمورتاش را مطرح كرد و رضاشاه پاسخ داد كه در صورت زنده بودن نامبرده با خواسته اش موافقت خواهدكرد، اما تيمورتاش كه از مدتها قبل توسط غذاي مسموم بيمار گشته بود در مهرماه سال 1312 بدرود حيات گفت و جنازه وي بدون تشريفات درامامزاده عبدالله به خاك سپرده شد و خانواده وي به خراسان تبعيد گرديد.

 

  

 

1-  دكتر باقرعاقلي در كتاب تيمورتاش در صحنه سياست ايران سال تولد وي را حدود 1260 ذكر كرده است.

2-  تيمورتاش پس از بازگشت به ايران و ورود به محافل سياسي از لقب معززالملك استفاده كرد و در سال 1291 در زمان فرماندهي خراسان ملقب به سردار معظم خراساني شد و در سال 1304 پس از تصويب قانون لغو القاب و درجات نظامي، نام تيمورتاش را برگزيد.

3-  تيمورتاش در سال 1300 همسر دومي هم به نام تاتيانا (اهل ارمنستان) اختيار كرد و از وي نيز صاحب 2 دختر شد كه پس از فوت پدر راهي امريكا شدند.

4-  اين انتخابات به دليل اينكه اولين انتخابات پس از فتح تهران توسط مشروطه خواهان و خلع محمدعلي شاه بود، مهم محسوب مي گرديد.

5-  ناصر نجمي در كتاب بازيگران سياسي عصر رضاشاهي و محمدرضاشاهي مي نويسد: احتمالا جاسوسان انگليسي كيف تيمورتاش را در قطار ربودند و بعد روزنامه تايمز لندن خبر داد كه كيف تيمورتاش پيدا شده است (لابد بدون محتويات باارزش آن). 









 












 
www.iichs.org