فعاليت اقتصادي شمس پهلوي

نيلوفر كسري

     خواستگاه طبقاتي و وضعيت مالي خانواده پهلوي قبل از كودتاي 1299 باعث شد كه به محض كسب قدرت به دنبال جمع‌‍‌آوري مال و ثروت باشند. اين ميل كه در عصر رضاشاه با غصب املاك و اموال مردم صورت گرفت، پس از شهريور 1320 و ورود نيروهاي بيگانه كه منجر به استعفاي رضاشاه و ترك ايران شد، به امور اقتصادي و تجمع ثروت مبدل گشت. در اين بين خواهر بزرگ شاه، شمس پهلوي فعاليت چشمگيري نمود. اولين اقدام او تجارت الماس بود كه در زمان حضور او در افريقاي جنوبي (زمان تبعيد پدرش) انجام شد. بدين ترتيب كه الماس و سنگهاي قيمتي مرغوب در افريقاي جنوبي شناسايي شده و با قيمت ارزان خريداري مي‌گشت و سپس با واسطه به ايران ارسال مي‌شد تا به چندين برابر به فروش برسد. اسناد زيادي درباره تجارت الماس در سال 1320 در آرشيو مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر موجود است. (1) از اين اسناد برمي‌آيد كه رضاشاه نيز خود با اين اقدام دخترش موافق بوده. و حتي در نامه‌‌اي كه براي شمس نوشت قول داد كه الماس درخواستي او را توسط اشرف به دست او برساند.(2)

اما پس از فوت رضاشاه دست شمس از افريقاي جنوبي كوتاه شد و شرايط آن روزگار كشور زمينه را براي انجام امور اقتصادي مهيا نمي‌كرد.

اين رويه تا زمان دولت مصدق ادامه داشت. دكتر مصدق به دليل صرفه‌جويي در امور اقتصادي دست خاندان شاهي را از كليه امور بريد و به جهت دخالتهاي بي دليل اشرف و ملكه مادر در سياست آن دو را به اروپا تبعيد كرد. دوران تبعيد آنان با كمبودهاي مالي بسيار سپري شد.

     اما پس از كودتاي 28 مرداد 1332 كه با وساطت امريكاييان در ايران صورت گرفت شمس، اشرف و ملكه مادر به ايران بازگشتند. از اين زمان به بعد شرايط اقتصادي واجتماعي ايران تغيير نمود. وامهاي آمريكايي به سوي ايران سرازير گشت و فروش بشكه‌هاي نفت خام به حداكثر رسيد و ايران به ژاندارم منطقه مبدل گشت. در اين بين با تقسيم اموال و اراضي كه رضاشاه به زور از مردم اين مرز و بوم گرفته بود، اعضاي خاندان سلطنتي ثروتمند گشتند و به فعاليتهاي اقتصادي پرداختند. به طوري كه ظرف چند سال در كليه شركتهاي بزرگ اقتصادي، تجاري، صنعتي و توليدي يكي از اين افراد دست داشتند و يا سرمايه‌گذار و سهامدار اصلي به حساب مي‌آمدند

در اين زمان شمس نيز وارد عرصه اقتصاد شد و با به ارث بردن املاك وسيع در غرب تهران و مهرشهر كرج صاحب ثروت عظيمي گشت. او در ابتدا با فروش مقداري ازا ين زمينها سرمايه‌اي به دست آورد و علاوه بر سرمايه‌گذاري در امور مختلف خود به تأسيس يك كارخانه آب ميوه در املاك خود دست زد.  ميوه مورد احتياج از باغهاي وسيع املاكش به دست مي‌آمد. اين كارخانه اولين كارخانه آب ميوه بسته‌بندي در ايران بود. او اندكي بعد شروع به ساختن كاخي بزرگ در اين املاك كرد. و با اخذ بودجه عمراني دولت جهت املاك خود بر قيمت آن افزود و شهركي در حوالي آن به نام مهرشهر كرج ايجاد نمود.

    از سرمايه‌گذاريهاي اقتصادي فراوان شمس مي‌‌توان به موارد زير اشاره كرد: 1. تصفيه شكر اهواز 2. لبنيات پاك 3. قند دزفول 4. باغداري گل چشمه 5. سازمان زراعي مهرشهر 6. سردخانه‌هاي مختلف با ظرفيتهاي مختلف در مهرشهر و گرگان 7. شركت مهر ساختمان 8. شركت آلوم پارس 9. شركت دامداري ايران و اسكانيش 10. شركت آب ميوه و مربا 11. شركت دامپروري. (3)  علاوه بر آن قسمتي از درآمد او صرف تأسيس رستوران، پمپ بنزين و سوپرماركت ‌شد. وي داراي ويلاها و كاخهاي متعددي در سراسر جهان بود. مانند ويلاي واشنگتن، ويلاي پاريس، ويلاي كاليفرنيا ،...و قصر مرواريد، كاخ نوبهار و كاخ مهرشهر.

هزينه زندگي شمس برطبق اسنادي كه پس از انقلاب اسلامي منتشر شد شامل :

ــ سال 1349 پانزده ميليون تومان، 1350 بالغ بر 20 ميليون تومان و در سال 1351 معادل 25 ميليون تومان بوده است و البته اين جداي حسابهاي كلان بانكهاي خارج از كشور و هزينه كاخها و ويلاهاي او بوده است. (4) وي در اواخر عصر پهلوي يكي از سرمايه‌داران بزرگ ايران به حساب مي‌آمد.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  

1. سند 112الف 13227، 112الف 53216 و ش 112الف 93216 موجود در آرشيو مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران.

2. اسناد ش 112الف 13326/ 112الف 2827/ 112الف 13227 مبني بر الماس و برليان درخواستي شمس به تهران. موجود در آرشيو مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران.

3. الموتي، مصطفي. ايران در عصر پهلوي. ج 10. صص 73-72.

4. پهلوي‌ها. ج 2. ص 123.