واقعه اعدام محمدولي خان اسدي پس از واقعه مسجد گوهرشاد

مظفر شاهدي

      محمدولي خان اسدي مفتخر به القاب مصباح ديوان، مصباح‌السلطنه و نهايتاً مصباح‌التوليه در سال1257ش متولد شد و در 29 آذر 1314 به جرم همكاري و مساعدت با مسببان و به وجودآورندگان واقعه مسجد گوهرشاد در صحن مطهر حضرت رضا (ع) در شهر مشهد اعدام شد. او كه در زمان مرگ حدود 57 سال سن داشت از سال 1305ش تا واپسين روزهاي آذر 1314 مقام نيابت توليت آستان قدس رضوي در مشهد را از سوي رضاشاه برعهده داشت و چنان كه از اسناد و مدارك متقن موجود برمي‌آيد تا پايان عمر در خدمت صادقانه به مخدومش رضاشاه از هيچ كوششي فروگذار نكرد و شخص رضاشاه هم همواره از صداقت، درستكاري و پشتكار او نسبت به خودش رضايت خاطري تام داشت.

     محمدولي خان اسدي تا واپسين زمان تصدي اين سمت تقريباً هميشه قدرتمندترين مقام استان خراسان محسوب مي‌شد و عموماً استانداران و رؤساي وقت قشون و ساير مقامات ريز و درشت محلي بالاخص به خاطر جايگاه رفيع او نزد رضاشاه اعتبار ويژه‌اي براي او قائل بودند. فقط از اوايل سال 1314ش و همزمان با آغاز استانداري فتح‌الله پاكروان در خراسان بود كه اين نظم برهم خورد و برخلاف استانداران سابق پاكروان نسبت به اسدي عنايتي نداشت و در همان حال اسدي هم اعتباري براي استاندار قائل نبود و كماكان خود را شخص اول خراسان مي‌دانست كه در نزد شاه هم قرب و منزلتي شايان توجه دارد.

     بدين ترتيب از ماهها قبل از واقعه مسجد گوهرشاد ميان مقامات محلي خراسان نقاري پديد آمده و هر يك از طرفين براي بي اعتبار ساختن ديگري تلاشهايي را آغاز كرده بودند. در اين ميان به ويژه پاكروان توانسته بود با همراهي برخي مقامات سياسي ـ نظامي استان به تدريج مشكلاتي براي نايب‌التوليه قدرتمند آستان قدس رضوي فراهم آورد و احتمالاً توانسته بود در روندي تدريجي، ولي مداوم ذهن رضاشاه را نسبت به اسدي مشوب ساخته او را از چشم رضاشاه بيندازد. بدين ترتيب و به رغم اينكه تمام شواهد و قراين و اسناد و مدارك موجود حاكي از آن است كه در واقعه مسجد گوهرشاد اسدي از هيچ تلاشي براي پايان دادن به حادثه فروگذار نكرده است، با اين احوال به ويژه با دسايس استاندار و برخي مقامات سياسي و نظامي استان چنين به رضاشاه وانمود شد كه اسدي به طور پيدا و پنهان از شورشيان حمايت نموده و حتي موجبات فرار رهبر مخالفان «شيخ محمدتقي گنابادي» معروف به «بهلول» را از مشهد تا مرز افغانستان فراهم آورده است. لازم به ذكر است كه به دنبال اعلام تغيير لباس اجباري مردان و كشف حجاب زنان از سوي حكومت مركزي كه با تصويب برخي قوانين جديد درباره سن ازدواج دختران و پسران هم مقارن بود مخالفتهايي در گوشه و كنار كشور شكل گرفت كه مهم‌ترين آن در مشهد اتفاق افتاد.

مخمد ولي خان اسدي نايب التوليه آستان قدس

در 17 تير ماه 1314 شيخ بهلول که پس از تحت تعقيب قرار گرفتن در برخِي شهرهاي جنوبي خراسان واردمشهد شده بود در حرم مطهر حضرت رضا (ع) پناه گرفت و زماني كه مأموران شهرباني در صحن حرم به او تكليف مي‌كنند همراه آنان به شهرباني مشهد برود استنكاف كرده و به تدريج با گرد آمدن جمعيت سخناني از انتقاد از سياستهاي رضاشاه و حكومت درباره موضوع كشف حجاب و تغيير لباس مردان و نظاير آن بر زبان آورده مقدمات شورش فراهم مي‌شود، بهلول با ارائه چند سخنراني انتقادي در مسجد گوهرشاد، كه با استقبال بسياري از حاضرين روبه رو مي شود موجبات حمله گسترده نيروهاي نظامي مشهد به حرم مطهر حضرت رضا و مسجد گوهرشاد را فراهم مي آورد که طي آن بيش از67 تن کشته و مجروح مي شوند، ولي شخص بهلول صحنه درگيري را ترک کرده موفق به فرار ميشود.

      به دنبال اين واقعه استاندار با کمک برخي مقامات محلي، محمد ولي خان اسدي نايب التوليه آستان قدس رضوي را متهم مي کند که در گسترش شورش و به ويژه ويژه فرار نهايي شيخ بهلول از كشور به افغانستان دست داشته است. به رغم اينكه هيچ گونه سند و مدرك  معتبري دال بر اين ادعا وجود نداشت و شيخ بهلول هم بعدها در خاطراتش صراحتاً موضوع كمك احتمالي اسدي به خود را رد مي‌كند، اما از آنجايي كه احتمالاً رأي رضاشاه هم بر لزوم محکوميت و برانداختن نهايي اسدي قرار گرفته بود، با پرونده سازيهاي مقامات محلي نهايتا دادگاه نظامي در روز 28 آذر 1314 اسدي را مجرم اعلام كرده محكوم به مرگ نمود و اين حكم در ساعت 30/6 روز 29 آذر 1314 اجرا شد.