اصلاحات عين‌الدوله (1324ق- 1321ق)

آزيتا لقايي

      گفتار کوتاهی است درباره کسی که به چوب تاريخ‌نويسان به جمع مطرودين تاريخ پيوسته است. در جريان انقلاب مشروطيت سلطان عبدالمجيد ميرزا عين‌الدوله به عنوان مظهر استبداد و عامل اصلی تيره‌روزی ايران آماج حملات مشروطه‌خواهان قرار گرفت. با عزل او از صدارت و تبعيدش از تهران دستيابي  مشروطه‌خواهان به اهدافشان تسهيل  شد. نقش و جايگاه او در جريان انقلاب او را مغضوب نويسندگان شيفته  مشروطه ساخت؛ از اين رو توجه آنها معطوف برخی وجوه شخصيتي و کرداری او شد و ساير وجوه را يا کمرنگ کردند يا ناديده گرفتند. ما نيز از بررسی شرح حالش پيش و بعد از صدارت درمی‌گذريم و آن را به نوشتاری مفصل‌تر وامي‌گذاريم و فقط نگاهی گذرا بر ناديده‌ها و کمرنگ‌شده‌های دوره کوتاه صدارتش (از رجب 1321ق تا جمادی الثانی 1324ق) می‌افكنيم:

     عين‌الدوله در اوضاعی جامه وزارت بر تن کرد که ديگران حاضر به قبول اين مهم نبودند. با عزل امين‌السلطان از صدارت همگان انتظار داشتند همه چيز از مدار اصلی خارج شود و آشوب همه جا را فراگيرد، اما چنين  نشد و عين‌الدوله به رغم مخالفتها و دسائس گوناگون با اقتدار بر اريكه وزارت تكيه زد و به اصلاح امور پرداخت. با تشكيل  مجلس نرخ ارزاق قدمی مثبت جهت تثبيت قيمتها برداشت. تشكيل  مجلس حفط صحت نيز اقدام ديگر او بود. وظيفه اين مجلس نظافت شهر تهران، تميز نگهداشتن آب آشاميدنی مردم، ساختن رختشورخانه، دفع زباله، رسيدگی به وضع حمامهای عمومی و مسائلی از اين قبيل بود.

     اصلاحات او در زمينه مالی چند جانبه بود. عين‌الدوله برای افزايش درآمد و کاهش مخارج ابائی نداشت که شاه را نيز در تنگنا قرار دهد و از بخششهای بی مورد او جلوگيری کند. فی‌المثل فرمان عشرت‌آباد را که شاه به پاس رقصی به رقاصه‌ای يهودی داده بود پس گرفت و اگر کسی جرات می‌کرد و از شاه خلعتی و فرمانی بی اذن عين‌الدوله می‌گرفت مؤاخذه می‌شد. صورت دربار را مشخص کرد و از خرج آن کاست. به پرداخت حقوق و مستمريها نظم بخشيد و دست تقلب مستوفيان را کوتاه کرد. مالياتهای تازه بر اراضی بست و تفاوت عمل را حذف کرد. همه حکام ولايات را برای نوروز به تهران فراخواند تا از آنها تضمين بگيرد که با اصلاحات او مخالفتی نکنند و اگر حاکمی شرايط عين‌الدوله را نمی‌پذيرفت از حکومت عزل می‌شد. برای نظارت بر کار حکام يك مفتش از طرف شاه، يكي از طرف عدليه، يكي از طرف تجار، يكي از طرف صندوق و يكي از طرف کابينه قرار داد تا احتمال خودسری و تعدی حکام را کاهش دهد. دفتر کابينه را تشكيل داد که فرامين حکام از آنجا صادر شود. خزانه‌داری کل را تأسيس کرد که در هر ولايتي شعبه‌ای داشت. اصلاحات او خصوصاً اصلاحاتی که منجر به قطع منافع مادی افراد می‌شد دشمنان فراوانی برايش به وجود آورد. شبنامه‌نويسي عليه عين‌الدوله آغاز شد و او را تهديد به مرگ کردند.

    سلطان عبدالمجيد ميرزا عين‌الدوله علاوه بر نخوت و تکبر و استبدادی که بدو منسوب می‌دارند ويژگيهاي شخصيتي ديگري نيز دارد که حتی مخالفينش هم نمی‌توانند آنها را انکار کنند. عدم وابستگيش به دو قدرت انگلستان و روسيه خصوصيت بارز اوست. عين‌الدوله  در دوره صدارتش هيچ امتيازي به خارجيها نداد و برای حفظ استقلال کشور دست به اقداماتی زد؛ بريگاد قزاق را که تحت نظر روسها اداره می‌شد، تحت نظر مستقيم  وزارت جنگ قرار داد. با تقاضای انگليسيها برای كشيدن خط تلگراف بين  نصرت‌آباد سيستان و کوه ملک سياه  مخالفت کرد. تلاش روسها و انگليسها براي تطميع  او بی‌نتيجه ماند. نفرت عين‌الدوله از فرنگيها  به حدی بود که در هنگام مسافرت شاه به اروپا كه وي از همراهانش بود حاضر نشد از اتاق هتلش خارج شود. تکبرش در قبال فرنگيها و سياست تقويت حكومت مرکزی‌اش مطلوب انگليسها و روسها نبود بنابر اين کمر همت به تضعيف پايه‌های اقتدارش بستند.

      در جريان انقلاب مشروطيت که زمينه‌های سياسی _ اجتماعی _ اقتصادی و فرهنگی آن مهيا شده بود مخالفين داخلی و خارجی عين‌الدوله همسو با هم در تضعيف  او کوشيدند و موفق شدند فرمان عزلش را به دست آورند. در نتيجه از تلاش عين‌الدوله برای انجام اصلاحات ثمری حاصل نشد.