جلوه تابناک اقتدار  

اما يکي از مهم‌ترين کارکردهاي امام موسي صدر در لبنان تشکيل مجلس اعلاي شيعيان بود ²⁵ که با جانبداري قاطع سيد حکيم مرجع اعلاي شيعيان مواجه شد. ²⁶ هر چند تلاش براي تأسيس مجلس از نيمه دهه چهل شمسي آغاز شده بود ليک سرانجام اين آرزو در يکم خرداد 1348 تحقق يافت و امام صدر به رياست آن برگزيده شد. رسيدگي به امور شيعيان، وحدت صفوف مسلمانان، همکاري با طوايف لبناني، و پايبندي به استقلال و يکپارچگي لبنان، مبارزه با جهل و فقر، پشتيباني از مقاومت مردم جنوب لبنان و حمايت از جنبش فلسطين، سر لوحه برنامه‌هاي مجلس قرار گرفت. ²⁷

البته امام صدر دشمنان فراواني در لبنان و خارج از آن داشت. رژيم صهيونيستي به کمک برخي عوامل خود فروخته کابينه لبنان سنگ‌اندازيهاي فراواني فرا روي فعاليتهاي ايشان ايجاد مي‌کرد. صدر خواهان مسلح کردن جوانان شيعۀ جنوب براي مبارزه با تجاوزات رژيم اشغالگر قدس، احداث پناهگاه‌هاي مطمئن براي مردم جنوب، تقسيم عادلانه شغلهاي دولتي و... بود خواسته‌هایي که با واکنش منفي شماري از دولتمردان مواجه شده بود. ²⁸ به دنبال هشدارهاي امام صدر که با بي اعتنايي دولت مواجه شد، شهر بعلبک در 27 اسفند 1352 شاهد حضور پر شور قريب يک صد هزار نفري و مسلحانه مردمي بود که به نداي پيشواي خود لبيک گفته و گرد هم آمدند و لرزه بر اندام دشمن نهادند. سخنراني حماسي امام صدر با ابراز احساسات حاضران همراه شد. پيشواي عاليقدر براي متنبه کردن مقامات بلندپايه لبنان، فرصت را از دست نداد و در 15 ارديبهشت 1353 راهپيمايي گسترده‌اي را با مشارکت يک صد و پنجاه هزار نفر تدارک ديد. همين اقدامات باعث عقب‌نشيني مسؤلان و به دست آوردن فرصتها و امکانات بيشتر شد.

جنبش محرومان و امل

ديري نپاييد که امام صدر در سال 1352 به منظور سازماندهي جوانان مبادرت به تأسيس «حرکه المحرومين» (جنبش مستضعفان) نمود. شيعيان گروه گروه به نهضت محرومان پيوستند. اقدام به کادرسازي فرهنگي با بهره‌وري از دانش حضرات آيات: سيد محمدحسين فضل‌الله، شيخ محمدمهدي شمس‌الدين، سليمان يحفوفي و... که کمک کار ايشان در اين مسير دنبال گرديد. فعاليت جنبش در ابعاد عقيدتي، سياسي، اداري و تشکيلاتي با موفقيت دنبال شد ليک ديري نپاييد که در 7 محرم 1354 شاخه نظامي حرکه المحرومين با عنوان «افواج المقاومة اللبنانيه» و با عنوان اختصاري «امل» (آرزو) متولد شد و امام صدر با شرکت در يک کنفرانس مطبوعاتي ضرورت ايجاد شاخۀ نظامي جنبش محرومان را براي همگان تشريح کرد.²⁹ به همين مناسبت اردوگاههايي به منظور آموزش نظامي درجنوب لبنان داير شد.

بسياري از مبارزان ضد رژيم پهلوي فرصت را مغتنم شمرده با حضور در همين اردوگاه‌ها به يادگيري کار با ادوات نظامي و اسلحه پرداختند.

پيامد رويارويي اعراب با رژيم صهيونيستي موجب شد تا سردمداران اين رژيم نامشروع با خدعه و نيرنگ و بهره‌وري از فالانژيستهاي وابسته به حزب کتائب در صدد تجزيه لبنان برآيند. اختلاف جريانهاي حاکم در صحنه لبنان نيز بيش از گذشته بر دامنۀ بحرانها افزود. لبنان در اين برهه آبستن حوادث عجيبي از جمله سپتامبر سياه، ترور معروف سعد، فاجعۀ عين‌الرمانه، برقراري حکومت نظامي و ... بود. روزي نبود که زعيم شيعه لبنان و اميد محرومان در معرض تهديد واقع نشود. دل امام صدر از اين وقايع خون بود. اقدام ايشان در روز جمعه 17 جمادي‌الثاني 1395ق/ 27 ژوئن 1975م و آغاز اعتصاب غذا در مسجد عامليۀ بيروت در اعتراض به برادرکشيها و ضرورت پذيريش آتش بس از سوي همۀ گروهها، ابتکاري استثنايي به شمار مي‌آمد. همه روزه گروهها و چهره‌هاي سياسي ضمن تأييد اقدام صلحجويانۀ امام صدر از خواسته‌هاي ايشان پشتيباني مي‌کردند. از گروه «داشناک ارمني» گرفته تا شخصيتهاي مسيحي، همچنين شيخ حسن خالد، مفتي اعظم اهل سنت، ياسرعرفات، رهبر سازمان آزاديبخش فلسطين، يا عبدالحليم خدام، وزير امور خارجه سوريه که همگي با حضور در مسجد عامليه از ابتکار عمل صدر جانبداري کردند. اين اقدام باعث بازگشت آرامش به جامعه لبنان شد. به راستي امام صدر در هر رخدادي خود را سپر بلا مي‌کرد تا به وحدت گروههاي لبناني و ايستادگي آنان برابر رژيم صهيونيستي آسيبي وارد نيايد. او اسوۀ مقاومت، شهامت و پايداري بود سخن تاريخي وي خطاب به عرفات که: «اين را بدان اي ابوعمار! شرف قدس اجازه نخواهد داد که به دست غير مؤمنين آزاد شود» هرگز از يادها فراموش نمي‌شود. ³⁰

رفتار اين روحاني دين آشنا و زمان‌شناس و مردمي باعث شد که مردم لبنان بدون توجه به گرايش مذهبي خود شيفته سلوک و منش او شوند. ساده زيستي‌اش در کنار شخصيت کاريزماتيک، وي را مبدل به فردي استثنايي کرده بود از اين رو بسيار اتفاق مي‌افتاد که امثال رئيس جمهور لبنان در ماشين امام موسي صدر را باز مي‌کرد تا او با احترام ويژه سوار اتومبيل شود.³¹ امام صدر بزرگ‌مرد متجدّد و اصلاحگرايي بود که مرد فکر، عمل، تغيير و مشارکت به شمار مي‌آمد. ايشان به تنهايي يک امت بود. ³² وي به رغم آن که سلاح را زينت مردان مي‌دانست ليک راه اصلاح را مبارزه دموکراتيک مي‌پنداشت، نه مسلحانه؛ اما در قضيه فلسطين همگان را به جهاد فرا مي‌خواند. ³³

قديس مردم

ارتباط امام صدر با شخصيتهاي سياسي، ديني، اجتماعي، فرهنگي مسلمان و غير مسلمان و افق ديد و پهنۀ آگاهيهايش موجب شده بود تا آنان لب به تحسين ايشان بگشايند. امير عبدالله بن سعود که اکنون پادشاه عربستان سعودي است در ديدار با خانواده صدر اظهار مي‌دارد « من در تمام سالهاي زندگي، شخصي به هوشمندي، وسعت اطلاع، حسن خلق، انسانيت و جذابيت امام موسي صدر نديدم». ³⁴ امام صدر در فروردين 1349 در حاشيه کنفرانسي در مصر با جمال عبدالناصر ملاقات کرد. مقرر شد اين ديدار بيش از پانزده دقيقه به طول نينجامد که بنابه خواست رهبر فقيد مصر دو ساعت به درازا کشيد و در پايان عبدالناصر به علماي اهل سنت لبنان چنين گفت: «کاش الازهر رئيسي چون آقاي صدر داشت». ³⁵

همگان به نفوذ وي در جامعه لبنان، کشورهاي عربي و اسلامي، و پايگاه استوار او در ايران و عراق اذعان داشتند. در هر دو دور نزاع داخلي و خونين لبنان، بر اثر تلاشهاي شايستۀ تحسين امام صدر آتش فتنه خاموش گشت. حضور امام صدر در اجلاسها و هم انديشيهاي اسلامي موجب رويکرد بسياري از دانشمندان سرشناس اسلامي از جمله شيخ محمد غزالي، شيخ محمد ابوزهره، شيخ حبيب مستاوي، شيخ محمد عبدالرحمن بيصار، دکتر محمد فحام، به او شده بود. صدر در اکثر اين محافل علمي چونان ستاره مي‌درخشيد. معاشرت ايشان با پيروان اديان الهي لبنان به خصوص مسيحيان نيز بي‌مانند بود حمايت امام صدر از ژوزف آنتيبيا، بستني فروش مسيحي شهر صور و خريد بستني از وي و خوردن آن، تحسين بزرگان مسيحيت را در پي داشت. فضل‌الله دندش پس از ملاقات امام صدر با فؤاد شهاب، رئيس جمهور وقت لبنان اظهار مي‌دارد: «رئيس جمهور که به شدت تحت تأثير شخصيت و افکار امام صدر قرار گرفته بود بعد از ملاقات به من گفت: اگر مسيحيان چنين شخصيتي داشتند او را به مقام قديسي مي‌رساندند. اين مرد را بايد با تمامي وسايل و امکانات ياري نمود». ³⁶ والحق بسياري از گذشته تاکنون به او به ديدۀ مسيح لبنان مي‌نگرند.

امام صدر از علاقه‌مندان امام خميني (س) و نهضت اسلامي و انقلابي او بود. وي از هيچ کوششي براي مساعدت به انقلاب اسلامي ايران دريغ نورزيد. هنگام دستگيري امام خميني در جريان قيام پانزده خرداد 1342، امام صدر در ديدار با پاپ، رهبر کاتوليکهاي جهان خواهان اقدام جدي و سريع وي شد. به فرموده آيت‌الله‌العظمي خوئي، آزادي آيت‌الله‌العظمي خميني در اين مقطع از زمان بيش از هر چيز مرهون سفر صدر به ايتاليا و ملاقات و گفتگوي وي با پاپ در واتيکان بود. ³⁷ کمک به مبارزان مسلمان ايراني که سرگرم پيکار با حاکميت پهلوي بودند، موضوعي است که در خاطرات بسياري از بلندپايگان جمهوري اسلامي بدان اشاره شده است. اقامۀ نماز ميت بر پيکر دکتر علي شريعتي و مساعدت در خاکسپاري آن مرحوم در جوار زينبيه در تير ماه 1356 در خاطر همگان باقي است. صدر، محبوب تمامي آزادگان بود. دکتر مصطفي چمران در نوشته‌اي با عنوان «وصيت‌نامه» خطاب به امام صدر چنين مي‌نگارد: «وصيت مي‌کنم به کسي که او را بيش از حد دوست دارم، به معبود من، به معشوق من، به امام موسي صدر، کسي که او را مظهر علي (ع) مي‌دانم، او را وارث حسين(ع) مي‌خوانم، کسي که رمز طايفۀ شيعه و افتخار آن و نماينده هزار و چهار صد سال درد، غم، حرمان، مبارزه، سرسختي، حق‌طلبي و بالاخره شهادت است، آري به امام موسي صدر وصيت مي‌کنم». ³⁸

يوسف گمگشته

فعاليتهاي امام صدر از زمان ورود به لبنان با واکنشهاي مغرضانه عده‌اي مواجه شد و يکي از آنان معمر قذافي، رهبر ليبي بود. در اين مدت عده‌اي با پا درمياني خواهان بهبود فضاي تيرۀ موجود ميان اين دو شدند و از امام تقاضا کردند به دعوت سرهنگ کودتا‌چي و کينه‌توز پاسخ مثبت دهد و به کشور ليبي سفر نمايد. سيد صدر با افکار و آراء جنون‌آميز و متکبرانه و خودخواهانه قذافي به شدت مخالفت مي‌کرد اما به رغم اين، امام در 9 شهريور 1357 همراه حجت‌الاسلام شيخ محمد يعقوب (از فعالان مجلس اعلاي شيعه) و عباس بدرالدين (مدير خبرگزاري لبنان) به ليبي سفر کرد و از آن پس ناپديد گرديد. مسؤلان ليبيايي با ربودن يکي از استثنايي‌ترين مردان ديني و سياسي جهان داغ ننگي ابدي بر پيشاني خود نهادند و قذافي چهره واقعي و کريه خود را بر همگان عريان ساخت. به رغم پيگيريهاي امام خميني، مقام معظم رهبري و شخصيتهاي مختلف حقيقي و حقوقي همچنان سرنوشت ايشان نامعلوم است. ³⁹ شخصيتي که آيت‌الله خامنه‌اي در پيام خود به همايش بزرگداشت ايشان با تعابير: «عالم فرزانه، انديشمند پيشرو، علامه سيد موسي صدر، فرزند حوزه علميه قم، عالم بزرگوار، بازمانده يکي از خاندانهاي بزرگ علمي در جهان تشيع، شخصيتي همه جانبه و ...» از وي ياد مي‌کند. همه چشم به راه اويند و خدايش به ما بازگرداند.

___________________________

1. منبع شفاهي : سيد علي صدر، برادر امام موسي صدر.

2. عبدالحسين شرف‌الدين. بغيه‌الراغبين في سلسله آل شرف‌الدين. تحقيق و تعليق عبدالله شرف‌الدين، بيروت، دارالاسلاميه، 1991 م، ج1، صص 242-245 .

3. لبنان به روايت امام موسي صدر و دکتر چمران. تنظيم و گردآوري علي حجتي ‌کرماني، تهران، قلم، 1364، ص 16 .

4. محسن الامين. اعيان الشيعه. حققة و اخرجة حسن الامين، بيروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1983م، ج3، ص 403 .

5. منبع شفاهي: مهدي فيروزان، خواهرزاده و داماد امام موسي صدر.

6. تاريخ و فرهنگ معاصر. يادنامۀ امام موسي صدر، به اهتمام سيد هادي خسروشاهي، ويژه‌نامه 5، س 1375، ص 395 .

7. منبع شفاهي: سيد صدرالدين صدر، فرزند امام موسي صدر.

8. صفاءالدين تبرائيان. احياگر حوزه نجف، زندگي و زمانه آيت‌الله العظمي سيد محسن حکيم. تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامي، 1387، ص 261 .

9. منبع شفاهي: آيت‌الله سيد عباس کاشاني، به نقل از: تاريخ و فرهنگ معاصر، ص 130.

10. امام موسي صدر داراي هفت خواهر است که به ترتيب سن عبارتند از: صديقه (همسر آيت‌الله العظمي سيد محمدباقر طباطبائي سلطاني)، طاهره (همسر حجت‌الاسلام سيد مهدي صدرعاملي)، منصوره (همسر حجت‌الاسلام دکتر علي‌اکبر صادقي، پدر خانم حجت‌الاسلام سيد محمد خاتمي)، بتول (همسر حجت‌الاسلام شيخ هادي عبادي)، زهرا (همسر اسکندر فيروزان)، فاطمه (همسر آيت‌الله العظمي شهيد سيد محمدباقر صدر)، رباب (همسر سيد حسين شرف‌الدين)، منبع شفاهي: حوراء صدر، دختر امام موسي صدر و همسر مهندس مهدي فيروزان.

11. نامه مفيد (فصلنامه).س 4، ش 4 (زمستان 1377)، ص 24، گفتگو با آيت‌الله العظمي سيد عبدالکريم موسوي اردبيلي.

12. تاريخ و فرهنگ معاصر، صص 54-55 .

13. مرجع دورانديش از ميان فضلاي حوزه سه نفر را براي اعزام به خارج از کشور برگزيده بود: مرحوم محمدي‌ گلپايگاني (هامبورگ- آلمان)، مرحوم مهدي حائري ‌يزدي (واشنگتن- آمريکا)، موسي صدر (رم- ايتاليا)، نک: علي دواني. زندگاني زعيم بزرگ عالم تشيع آيت‌الله بروجردي. تهران، مطهر، چ2، 1371، ص 252 .

14. منبع شفاهي: آيت‌الله سيد محمدعلي موحد ابطحي ‌اصفهاني، به نقل از: عبدالرحيم اباذري. امام موسي صدر، اميد محرومان. تهران، جوانه رشد، 1381، ص 61 .

15. تاريخنگار نامدار شيخ علي دواني، چاپ سپاري نخستين شماره مجله را بهمن1337ثبت کرده است، زندگاني....، ص 347. 

16. با وجود آن که مجله مکتب اسلام به راهنمايي آيت‌الله العظمي شريعتمداري راه‌اندازي شد، (نامه مفيد، ص 57، گفتگو با آيت‌الله مجدالدين محلاتي) ليک نامه‌هاي اعتراض‌آميز به منظور ممانعت از طبع مجله و توقف و روند انتشار آن خطاب به زعيم جهان تشيع حضرت بروجردي فرستاده مي‌شد که با بي اعتنايي معظم‌له مواجه گرديد. همان، 349 .

17. همان، ص 343 .

18. بغيه‌الراغبين...، ج1، ص 256 .

19. در حجره شماره 48 مقابل مسجد عمران بن شاهين در کنار آيت‌الله سيد اسماعيل صدر، شيخ عبدالله سبيتي ‌عاملي و ميرزا محمود شيرازي آرميد. الدليل المصور لاعلام دفناء العتبه العلويه المقدسه. نجف، العتبة العلوية المقدسة، 2009م، ص 134 .

20. منبع شفاهي: سيد عبدالحسين شرف‌الدين، نوه علامه شرف‌الدين و همسر رباب صدر خواهر امام موسي صدر.

21. تعابير از آيت‌الله شيخ محمدمهدي شمس‌الدين در سخنراني«او که جان در پيکر محرومان دميد» در هم‌انديشي کلمه سواء (آبان 1378 در بيروت)، نک: انديشۀ ربوده شده، گفتارهاي صاحب‌نظران ايراني و غير ايراني دربارۀ امام موسي صدر. به کوشش مهدي فرخيان، تهران، موسسه فرهنگي تحقيقاتي امام موسي صدر، ج 1، ص 240 .

22. درسهايي از مکتب اسلام (مجله). س 19، ش 6، ص 53 .

23. گفتار ماه (سالنامه). به کوشش جمعي از محققان، س 2 (1340)، ص 39 .

24. مکتب اسلام، همان، ص 54 .

25. « المجلس الاسلامي الشيعي الاعلي».

26. نک، مقاله آيت‌الله شيخ محمدمهدي شمس‌الدين زير عنوان «مرجعيت امام حکيم»، در: الحوزه العلميه و الحرکه الاصلاحيه. قم ، مرکز دراسات تاريخ العراق الحديث، 1418ق.

27. بغيه‌الراغبين، ج1، ص 624 .

28. لبنان: برگزيده‌اي از مجموعه سخنرانيها و دستنوشته‌هاي سردار پر افتخار اسلام شهيد دکتر مصطفي چمران درباره لبنان. تهران، بنياد شهيد چمران، چ3، 1368، ص80 .

29. براي آگاهي بيشتر بنگريد به: بغيه‌الراغبين، ص 628 ؛ حرکه امل، السيرة و المسيرة، بيروت، دار بلال للطباعه و النشر، 2006 .

30. منبع شفاهي: سيد ابوالفضل (عباس) موسوي، از فرماندهان جنبش امل، نک: محسن کماليان، علي‌اکبر رنجبر کرماني. عزت شيعه، گزارشي از مبارزات و مجاهدات آيت‌الله امام سيد موسي صدر در احياء حرکت اسلامي لبنان. قم، مؤلف، 1377، ص 121 .

31. منبع شفاهي: آيت‌الله العظمي شيخ محمدابراهيم جناتي، به نقل از: عبدالرحيم اباذري، همان، ص171 .

32. هادي فضل‌الله. فکرالامام موسي الصدر السياسي و الاصلاحي. بيروت، دارالهادي، 1997، ص 10 .

33. صوت المحرومين (مجله). مورخ 28/7/1976م.

34. منبع شفاهي: حوراء صدر.

35. تاريخ و فرهنگ معاصر، ص 268 .

36. عزت شيعه، صص 18-19 .

37. منبع شفاهي: دکتر سيد محمدصادق طباطبائي.

38. عزت شيعه، ص 296 .

39. براي آگاهي از آخرين اقدامات به عمل آمده در اين باره بنگريد به: گزارش کميتۀ پيگيري سرنوشت امام موسي صدر (از ربودن تا امروز). تهران، کميسيون اصل 90 مجلس شوراي اسلامي، 1387 .

صفحه اول