طريقه شناسايي لكه

به منظور زدايش لكه ترجيحاً آن را شناسايي نماييم. روشهاي متداول براي اين كار عبارتند از:

1. مشاهده در مقابل نور تابشي و انعكاسي

2. استفاده از معرفهاي شيميايي كه با تغيير رنگ نوع لكه را مشخص مي‌كنند.

3. مشاهده در زير ميكروسكوپ

4. مشاهده عيني لكه

بعد از شناسايي لكه مشخص مي‌شود كه آيا اين لكه قابل پاك شدن است يا خير. در بيشتر موارد ترجيح داده مي‌شود كه لكه‌ها پاك نشوند زيرا اثر تخريبي مواد سفيدكننده بر روي كاغذ بيشتر است لذا براي حفظ و زيبايي سند مي‌بايد عمل لكه‌زدايي با دقت كامل انجام شود. خلاصه‌اي از انواع لكه‌ها:

انواع لكه‌ها

لكه ناشي از ميخهاي پشت قاب بر روي عكس مانند تصوير زير (تصوير شماره 157-1ع)

زدايش و پاك كردن كامل لكه‌هاي مذكور كه اكثراً بر اثر فعل و انفعالات شيميايي رخ مي‌دهد معمولاً امكان‌پذير نمي‌باشد و گاه پاك نمودن آنها با مواد سفيدكننده صدمات بيشتري وارد مي‌سازد. بنابراين جلوگيري از ايجاد چنين لكه‌هايي و حفاظت و نگهداري آن از اهميت خاصي برخوردار است. بنابر اين بحث تدابير احتياطي به شرح زير مطرح مي‌شود:

1. كنترل اوضاع و احوال اقليمي

كنترل دما و رطوبت نسبي : شرايط دما و رطوبت نسبي كه عموماً براي نگهداري از اسناد و مدارك توصيه مي‌شود عبارت است از 18 درجه سانتيگراد و 50 تا 55 درصد رطوبت نسبي در سالن مطالعه. از لحاظ نظري دماي مخزن اسناد و مدارك را بايد در 15 درجه سانتي گراد نگه داشت ولي براي راحتي افراد تا 20 درجه سانتي گراد نيز قابل قبول مي‌باشد. اما رطوبت نسبي بايد ثابت نگه داشته شود.

شرايط دما و رطوبت نسبي براي عكسها نيز بايد رعايت شود. رطوبت نسبي مناسب بين 50 تا 20 درصد است و درجه حرارت نيز بين c  ° 15 تا c  ° 25  قابل قبول است.

رطوبت خيلي زياد كاغذ را ضعيف مي‌كند و به رشد و گسترش ميكرو ارگانيسمها كه از سلولز، چسب كاغذ و يا جلد كتاب و مواد افزوده به چرم، تغذيه مي‌كند دامن مي‌زند.

حرارت بالا حتي براي مدت كوتاه باعث زرد شدن و شكنندگي كاغذ مي‌شود. تأثير دما به ويژه هنگامي زيانبار مي‌شود كه همراه رطوبت باشد.

 2. كنترل نور

 در سالن مطالعه و قرائت، شدت تابش نور نبايد از 100 لوكس تجاوز كند. تعداد روشنايي در مخازن اسناد و مدارك بايد چيزي ميان 50 و 100 لوكس باشد، 150 لوكس براي عكسها و نقوش، 50 لوكس براي آب رنگ، پاستل نقاشي و تذهيب مناسب است.

به محض آنكه كاغذ در معرض نور قرار مي‌گيرد، حتي اگر بعداً در تاريكي نگهداري شود شروع مي‌كند به فاسد شدن. نور با شكستن اتصالات بين اتمها ساختار كاغذ را فرو مي‌پاشد.

بي رنگ شدن كاغذ نتيجه توامان درجه حرارت و نور محيط است. براي حفاظت در مقابل شدت نور مي‌توان در سالنها با نصب پرده كركره، نحوه تابش نور به صورت عمود بر ديوارهاي داراي پنجره و حذف تشعشعات زيانبار « اشعه فرابنفش» يا توسط  شيشه‌هاي ضد اشعه فرابنفش و يا ابزار ديگر اين عمل را انجام داد. عمل ديگر را مي‌توان با محدود كردن طول مدت تابش نور و كاهش شدت نور انجام داد.

3. كنترل كيفيت هوا

در انبارهاي بزرگ بايگاني و مخازن اسناد و مدارك جريان هوا از اهميت بسياري برخوردار است. معمولاً يك واحد تصفيه نيز در كنار دستگاه تهويه وجود دارد به عنوان مثال براي حذف ذرات جامد هوا از فيلترهاي پشم شيشه استفاده مي‌شود اثر اصلي آلودگي هوا افزايش مقدار اسيديته است.

گردگيري : با يك سرويس گردگيري حداقل يك بار در سال مي‌بايد لاي اسناد را به كمك جاروي مكنده تميز كنند. در واقع غبار روي اسناد و كتابها را نبايد جابه جا كرد، بلكه به كمك دستگاه مكنده بايد زدود.

آئروسلها كه عموماً غبار ناميده مي‌شوند، در جو مناطق صنعتي و شهري يافت مي‌شوند. اين غبارها قابليت نفوذ بسيار دارند و جاذب رطوبت‌اند و مي‌توانند به مقدار كافي آب براي كمك به رشد ميكرو ارگانيسها كه اسپر آنها در فضا وجود دارد، در خود ذخيره كنند. به اين ترتيب گرد و غبار منبعي است براي سرايتهاي بيولوژيك و همچنين منبعي است حاوي عناصر تغذيه‌كننده (به كمك تركيبات معدني و آلي كه در آن نهفته مي‌باشد)،  بنابر اين گردگيري با جاروي مكنده يا استفاده از دستمالهايي از جنس كتان از صدمات مذكور جلوگيري خواهد كرد.

4. حفاظت در مقابل عوامل بيولوژيكي

ساده‌ترين راه براي احتراز از خسارات ناشي از عوامل بيولوژيكي، جلوگيري از ورود آنها به انبارهاست. به عنوان مثال همه وروديها (در و پنجره يا روزنه جريان هوا) را بايد در برابر ورود حشرات به توري ريز يا نايلن مشبك كشيده شده روي چارچوبي مجهز كرد. همچنين از جلب حشرات بر اثر وجود غذا بايد اجتناب كرد، قاعده‌اي كه بايد از پرسنل و اربا ب رجوع رعايت كنند. نكته ديگر از تماس مستقيم دستها بر روي اسناد به خصوص عكس بايد خودداري نمود زيرا آلودگي و چربي منتقل شده از دست بر روي اسناد و عكسها منشأ تجمع ميكروارگانيسمها است. در صورت بروز چنين آسيبي بايد موارد آلوده را از ساير موارد جدا كرد.

5.  محافظت در مقابل صدمات فيزيكي

I. محافظت در برابر آتش‌سوزي

براي محافظت در مقابل آتش سوزي سيستمهاي مختلفي براي اطلاع از آتش‌سوزي وجود دارد، به عنوان مثال به كمك چشم نوري و يا به كارگيري مصالح نسوز و نصب وسايل الكتريكي بسيار مطمئن مي تو‌ان از آتش‌سوزي جلوگيري كرد.

II. مسئوليت حافظ وسايل و تجهيزات

اعمال قواعد كلي كه بايد در كتابخانه يا انبار به اجرا درآيد از صلاحيتهاي حافظ  است. به عنوان مثال كتابها را نبايد به صورت فشرده در قفسه‌ها جاي داد زيرا جلد آنها صدمه مي‌بيند و هوا به راحتي در اطراف آنها جريان پيدا نمي‌كند. همچنين وقتي مي‌خواهند كتابي بردارند ممكن است به راحتي از ميان ديگر كتابها بلغزد و همچنين قفسه‌ها و پايه‌ها نبايد زاويه‌هاي تند كه مي‌توانند به جلد كتاب صدمه بزنند ايجاد كنند. همچنن جنس آنها بايد متناسب و داراي منفذ باشد تا جريان هوا تسهيل شود.

اسناد بهتر است در جعبه‌هاي غيراسيدي بايگاني شوند و آنها را به كمك اوراق واسطه‌اي از كاغذ غيراسيدي از يكديگر جدا كرد و اسناد بزرگ را بهتر است به صورت خوابيده نگهداري كرد و در قفسه‌هاي عميق‌تر كه طبقات آن داراي فاصله زيادتري باشند قرار داد.

مهمترين مسئله قبل از چيدن اين آثار؛ بايد روي آنها را گردگيري كرد و تمام اجسام خارجي اعم از چسب، سنجاق و گيره را از آنها جدا نمود.

حتي‌الامكان از اسناد بسيار مهم كپي گرفته شود و يا در صورت لزوم از كپيهاي مجهز براي اين منظور استفاده شود. در نمايشگاهها حداكثر مهلت 30 روز براي نمايش مهلت داده شود و اين نمايش مي‌بايست مطابق با معيارهاي مربوط  به درجه حرارت و رطوبت و نور باشد.

آموزش به خواننده يكي ديگر از وظايف حافظ است و تذكراتي از قبيل ممنوعيت نوشتن در كتاب خودداري از خوردن و آشاميدن در هنگام مطالعه، نحوه حمل و نقل، دستكاري كتاب جزء موارد آموزشي مي‌باشد و همچنين خواننده مي‌تواند با مشاهده و اعلام صدمات در اسناد و مدارك مديريت كتابخانه را در جريان بگذارد.

III . مسئوليت مرمتگر و صحاف

تمامي عمليات مرمت و صحافي بايد با مهارت، تخصص و تجربه صورت گيرد. استفاده از ابزار، روش و مواد مورد استفاده بسيار مهم مي‌باشد زيرا استفاده نامناسب از ابزار و مواد صدمات جبران‌ناپذيري را به همراه دارد به عنوان مثال حتي اگر استفاده از نوار چسب ضروري بنمايد كاربرد آن توصيه نمي‌شود.

نتيجه‌گيري

به علت حساس بودن اسناد، مدارك و عكسها در درجه اول مي‌بايد در نگهداري، استفاده و حفاظت از آنها نهايت دقت به كار برود، زيرا صدمات وارده با توجه به توضيحات ارائه شده جبران‌ناپذير هستند.