حرم

 خديجه بيگم خانم

فاطمه معزي

در اين شماره به سراغ يكي از زنان با نفوذ دربار زنديه مي‌رويم و از نفوذ او بر سياست اين دوره پرده برخواهيم داشت. خديجه خانم قاجار دختر فتحعلي خان قاجار ايلخان ايل قاجار در دوره شاه سلطان حسين صفوي و از سرداران شاه تهماسب دوم است . فتحعلي خان قاجار  پس از كشته شدن  شاه سلطان حسين صفوي به حمايت از شاه تهماسب در مقابل افغانها برآمد و  از سوي شاه به نيابت سلطنت و فرماندهي ارتش وي منصوب شد. اما با ورود نادر افشار به جمع نزديكان شاه تهماسب دوم از محبوبيت فتحعلي خان قاجار كاسته و در  توطئه‌اي در سال 1139 قمري كشته شد.  پسر فتحعلي خان قاجار محمدحسن خان پس از فوت پدر از بيم نادر شاه مدتها پنهان بود و با فوت نادر شاه  براي رسيدن به تخت سلطنت اقدام كرد اما حال با كريم خان زند رو به رو بود . محمدحسن خان درسال 1172 در  يكي از اين درگيريها كشته شد و سرش را براي خان زند در تهران فرستادند. با مرگ محمدحسن خان اهالي حرم او  به تهران منتقل شدند . خديجه بيگم خواهر محمدحسن خان نيز به عقد كريم خان درآمد و پس از اقامتي كوتاه  در تهران به دربار كريم خان در شيراز رفت. ¹

يك سال از اقامت خديجه بيگم در حرمسرا نگذشته بود  كه خان زند را از رابطه نامشروع چند تن از مقربانش با همسران خان آگاه ساخت. پس از آن كه صحت اين موضوع بر  كريم ثابت شد،  دستور مجازات مجرمان را ـــ كه عبارت بودند از آقا محسن بروجردي، رستم سلطان و كاظم سلطان زند ــ صادر كرد. ²

خديجه بيگم بار ديگر در سال 1177 ق كريم خان را از خيانت اطرافيان خود باخبر كرد، كريم خان از طريق خواهر محمدحسن خان قاجار متوجه شد كه ميرزا عقيل ــ وزير ديوان اعلي ــ و تراب خان چگني خراساني مستوفي‌الممالك با زكي خان زند  كه بر ضد كريم خان فعاليت مي‌كرد ارتباط دارند: « ايشان در بعضي شبها به رهنمايي طالب خان و آن چند ضعيفه مكاره قدم به اندرون حرم، موسوم به هشت آيين، كه محل آرامش ذات سعادت قرين بود، مي‌گذاشتند و ... از اتفاقات حسنه، همشيره محمدحسن خان قاجار، حرم بزرگ حضرت ظل‌اللهي گيتي پناهي، .... اين معني را دريافته به حضرت اعلي اعلام نمود». ³                                   

چند ماهي بعد از اين  واقعه در 1177فرزندان محمدحسن خان قاجار به دستور كريم خان از دامغان به تهران منتقل و آقا محمدخان به همراه برادر ديگر خود در معيت خديجه بيگم خانم  به دربار خان زند شيراز منتقل شدند. ⁴ خديجه خانم كه حال در نزد كريم خان سابقه‌اي روشن داشت به راحتي مي‌توانست برادرزاده‌هايش را تحت پوشش حمايتي خود قرار دهد و " جانب برادرزاده آزاده خود جناب آقا محمد خان را رعايت همي كرد ". ⁵        

كريم خان زند سابقه بيماري سل داشت و در صفر 1193 حال او رو به وخامت رفت. خديجه بيگم خانم از طريق غلام بچه خود سليمان خان قاجارقوينلو خبر شدت بيماري كريم خان را به گوش آقا محمد خان رساند و به او توصيه كرد شيراز را ترك كند تا  در درگيريهاي جانشينان  كريم خان آسيبي به وي نرسد. آقا محمد خان توصيه عمه خود را پذيرفت و دراين  ايام هر روز به بهانه شكار از شيراز خارج  و شب هنگام بازمي‌گشت. در روز 13 صفر حين بازگشت از شكار متوجه فوت كريم خان زند شد و مسير خود را به سوي استرآباد تغيير داد. ⁶ پس از  نبردهاي طولاني با جانشينان كريم خان زند سرانجام در 1209 حكومت قاجاريه به وسيله آقا محمدخان قاجار در سراسر ايران مستقر شد و در اين واقعه نمي‌توان هشياري و ذكاوت خديجه بيگم قاجار را ناديده گرفت.

[131317-275م] زني در دوره زنديه

___________________________

1. حسن خان اعتمادالسلطنه، مرآت البلدان، به كوشش: عبدالحسين نوايي، تهران، دانشگاه تهران، 1367، ج1، ص 845-846 .

2. ابوالحسن غفاري كاشاني، گلشن مراد، به اهتمام : غلامرضا طباطبايي مجد، تهران، زرين، 1369. ص 133-134 .

3. كاشاني، همان، ص 229 .

4. محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، ج 1، 845-846 .

5. رضاقلي خان هدايت، روضه‌الصفا، تهران، كتابفروشي مركزي، 1339، ج 9، ص 78 .

6. محمدحسن خان اعتمادالسلطنه.