سلسله مراتب و مشاغل زنان اندرون

نيلوفر کسري

يکي از مشخصات شاهان قدرتمند داشتن همسران متعدد و حرمسراي مجلل بود. زيبايي و جواني دو شرط ساده ورود به حرمسرا به حساب مي آمد. وليکن هستۀ اصلي زنان حرمسرا متشکل از زنان نزديک و نزدیکان درجه اول شاه بود که با کنيزان و خدمۀ آنان کامل مي شد. در رأس همه اين زنان مادر شاه قرار داشت سپس مادران ناتني و خاله ها، عمه ها و خانمهاي مسن خانواده سلطنتي بودند که در صورت تمايل پس از مرگ همسرشان، پادشاه قبلي در حرمسراي شاه بعدي باقي مي ماندند. سپس همسران عقدي پادشاه که معمولاً از خانواده هاي قاجار و اشراف درجه اول کشوري انتخاب مي شدند و مهمترين رکن حرمسرا را تشکيل مي‌دادند. اينان بيشتر به دليل مصالح سياسي و پيوند خانوادگي ما بين بزرگان ايل و طايفه انتخاب مي شدند تا مرهمي باشند بر هيجانات داخل کشور و شاه را از شورش و طغيان قبايل و ايلات و دسايس بزرگان باز دارند. اين ازدواجها بر اساس وصيت آقا محمد خان قاجار سر سلسله قاجاريه انجام مي شد و بسيار مهم بود چرا که او اعتقاد داشت بين دو طايفه و تيره ايلات قاجار (قوانلو و دولو) مي بايست از طريق همين ازدواجها اتحادي ايجاد شود.

همسران عقدي شاه معمولاً توسط مادر او انتخاب مي شدند و فقط فرزندان اين زنان حق انتصاب به مقام ولايتعهدي را داشتند.

دسته سوم و گروه آخر زنان صيغه اي يا موقت بودند که بنا بر ميل شاه انتخاب مي شدند و از ساير طبقات جامعه بودند. اينان از محبوبيت زيادي نزد شاه برخوردار بودند و گاه بعضي از آنها تا درجه سوگلي ترقي مي‌نمود و مي توانست مانند ملکه حکم براند از اين ميان مي‌توان به انيس الدوله اشاره کرد. گاه گروهي از اينان به شکل پيشکشي سران و بزرگان کشوري به  حرمسرا راه مي يافتند تا وسيله اي براي ارتقاء جايگاه صاحبان قبلي خود شوند. آخرين دسته زنان حرمسرا، زناني بودند که به صورت کنيز خريداري شده بودند تا خدمتگزار زنان ديگر باشند.¹

سلسله مراتب زنان در کليه سلامها، مجالس رسمي و معاشرتها رعايت مي شد. شرفيابي به پيشگاه شاه نيز شامل همين سلسله مراتب بود. سلامهاي مخصوص نيز بدين منظور انجام مي يافت که تا زمان فتحعلي شاه روزي يک بار و از زمان محمد شاه هفته اي يک بار بود و پس از مرگ وي منسوخ گرديد² و فقط در اعياد رسمي برگزار مي گشت. هر يک از اين زنان به ميزان نفوذي که در نزد شاه داشتند حقوق و مستمري ماهيانه دريافت مي کردند مگر زنان رتبه 6 (کنيزان) که خرجشان با سوگليها و زنان درجات بالايي که به آنها خدمت مي کردند، بود. اين حقوق و مقرري شامل فرزندان ذکور و اناث شاه البته تا زماني که در حرمسرا بودند نیز مي‌گرديد. گاه حقوق زنان شاه حواله به گمرکات بود که هر ماه تحويل اعتماد الحرم مي شد و او پس از تقسيم نزد زنان مي فرستاد.³ «... اين کار براي وي سود فراوان داشت زيرا از حقوق هر يک به فراخور حال و مناسبات مبلغي برمي‌داشت. انيس الدوله (سوگلي ناصرالدين شاه) داراي دستگاه عظيمي بود و حقوقي معين نداشت زنهاي درجه اول شاه را ماهي هفتصد و پنجاه تومان حقوق بود. زنهاي درجه دوم به تفاوت از پانصد تا دويست تومان داشتند و صيغه هاي درجه سوم را از  يکصد تا يکصد و پنجاه تومان مقرري بود. دخترهاي بزرگ شاه سالي هزار تومان حقوق داشتند».⁴

اگر تصور شود که زنان اندرون موجودات بيکاري بودند و از هرگونه علم و دانش و مهارتهاي ورزشی و هنري بي بهره بودند، به بيراهه رفته‌ايم. هر روز تعدادي از اساتيد جهت تعليم دختران و زنان اندرون به آنجا  رفت و آمد مي‌کردند. بسياري از زنان خود به هنرهاي گوناگون آراسته بودند و روز را با انواع کارهاي هنري چون خطاطي، گلدوزي، سوزن دوزي، مرواريد دوزي، نقاشي و بافندگي به پايان مي بردند. به طور مثال مهد عليا ملک جهان خانم مادر ناصرالدين شاه در اوخر عمر روکشي براي ضريح حرم اما مرضا (ع) با پارچه مخمل مشکي و مرواريد بسيار زيبا به دست خود دوخت و آن را به آستانه مقدس حضرت امام رضا (ع) هديه کرد. اين روکش هم اکنون جزء اموال موزه آستان قدس رضوي مي‌باشد.⁵

بسياري از اين زنان در علوم رزمي چون تيراندازي و کمان داري تعليم مي يافتند به طوري که بنا بر ذکر منابع جيران تجريشي سوگلي ناصرالدين شاه سوارکاری خبره بود و فخرالدوله دختر محبوب او نیز در تيراندازي مهارت داشت.⁶ بسياري از دختران و زنان شاه تحت تعاليم مذهبي و قرائت قرآن قرار مي‌گرفتند و همواره مراسم مذهبي در اندورن شاهي براي زنان برگزار مي‌شد.⁷

جالب تر از اين اعطا و واگذاري مشاغل خاص در اندرون به خانمهاي مورد اعتماد و مورد توجه شاه بود. جدول زير نشانگر پاره اي از اين مشاغل است:

_____________________________

1. سلطان احمد ميرزا عضدالدوله، تاريخ عضدي با توضيحات و اضافاتي از مرحوم دکتر عبدالحسين نوايي (تهران، نشر علم، 1376)، ص 15.

2. همان، ص 12 و13.

3. همان، ص 162.

4. همان، ص 162 و 163.

5. بنا بر سخنان شفاهي و مشاهده عيني مرحوم استاد دکتر محمد اسماعيل رضواني.

6. جهت اطلاع بيشتر رجوع شود به معير الممالک، دوستعلي خان: يادداشتهايي از زندگاني خصوصي ناصرالدين شاه (تهران، نشر تاريخ ايران، 1361) و و رجال عصر ناصري (تهران، نشر تاريخ ايران، 1361)، از همين نويسنده.

7. جهت اطلاع بيشتر رجوع شود به تاج السلطنه: خاطرات تاج السلطنه به کوشش منصوره اتحاديه و سيروس سعدونديان (تهران، نشر تاريخ ايران، 1362).

8. تاريخ عضدي (پيشين)، ص 89.

9. همانجا.

10. تاج السلطنه: خاطرات، ص 61.

11. فووريه: سه سال در دربار ايران از 1306 تا 1309 قمري، ترجمه عباس اقبال (تهران، علمي، 1325)، ص 85.

12. تاريخ عضدي، ص 17.