مشاهير زنان

بي بي منجِّمه

آسيه آل احمد

يکي از زنان نامدار ستاره‌شناسي ايران، بي بي منجمه سمناني است. او دختر کمال‌الدين سمناني رئيس شافعيه نيشابور و منجم‌باشي سلطان محمد خوارزمشاه و از طرف مادر به فقيه بزرگ خراسان امام محمد بن يحيي منتسب است.¹ تاريخ تولد بي بي به درستي مشخص نيست ولي به نظر مي رسد در اواخر قرن ششم متولد شده است. بي بي در خانواده اي فرهيخته رشد کرد و همچون پدرش در علم نجوم تبحر يافت و در رده دانشمندان زمان قرارگرفت، در دربار پادشاهاني چون سلطان جلال الدين خوارزمشاه و علاءالدين کيقباد از جايگاه ويژه برخوردار شد. او به دليل استعداد و توانايي اش به دربار خوارزمشاهيان راه يافت و چون احکامش با قضا و قدرجور درآمد از مقربان درگاه سلطان خوارزم شد و به بي بي منجمه شهرت يافت. بي بي در بسياري از نبردها در مقابل مغولان پا به پاي ديگر جنگجويان مي جنگيد و در رزم آوري نيز شهره بود و در تواريخ آمده است که او مدتها دوشادوش جلال الدين خوارزمشاه در ميدان نبرد با مغولان حضور داشته است.²

همسر بي بي، مجدالدين محمد از سادات گورسرخ گرگان ³ بود. او هم در کنار بي بي در دربار خوارزمشاهي زندگي مي کرد و از بزرگان دربار به حساب مي آمد. در اوج شهرت بي بي، کمال‌الدين کاميار، ازطرف سلطان سلاجقه روم "علاءالدين کيقباد"عازم دربار خوارزمشاهيان شد، قرب آن خانم را نزد سلطان جلال‌الدين خوارزمشاه ديد و در بازگشت از علم وعزت بي بي نزد علاء الدين کيقباد گفت. اما موقعيت بي بي در دربار سلطان جلال‌الدين رو به تزلزل گذاشته و باحسادت درباريان رو به رو بود. ⁴ پس از چندي سلطان جلال‌الدين در نبردي با مغولان کشته شد، نقل است: که بي بي دريکي از پيشگوييهايش سلطان جلال‌الدين را از خيانت برادرش غياث الدين آگاه کرده بود، ولي سلطان به حرف او وقعي نگذاشت و در برابر مغولان به خدعه برادر شکست خورد.

با مرگ سلطان، بي بي و همسرش که پشتيبان خود را از دست داده بودند به شام گريختند و به دربار ملک اشرف مظفرالدين موسي ايوبي راه يافتند .⁵ سلطان سلجوقي که از ماجرا آگاه شد سفيري نزد بي بي فرستاد، او را با احترام بسيار به قونيه دعوت کرد و در دربار خود جايگاه بالايي براي او درنظر گرفت. هنگام جنگ بين شاميان و سلاجقه روم، بي بي از روي علم نجوم پيروز ميدان را، سلطان علاء الدين کيقباد اعلام کرد و طبق پيشگويي او جنگ به پايان رسيد. پس از پيروزي، سلطان کيقباد اعتقادش به او دو چندان شد و خلعت سلطاني را بر بي بي خاتون پوشانيد. او طبق خواسته بي بي مقام رياست دارالانشاء و لقب "ترجمان" را به همسرش مجدالدين محمد داد که تا آخر عمر در اين مقام به سلطان خدمت کرد. بي بي پسري به نام حسين داشت که به اميرناصرالدين ملقب بود که همچون پدر دردستگاه سلطان خدمت مي کرد. او که به علت شهرت مادرش به "ابن بي بي" مشهوراست يکي از مورخان و نويسندگان مهم قرن هفتم است، کتاب تاريخ او درمورد سلاجقه روم با نام "الاوامرالعلانيه في الامور العلانيه " است.⁶ بي بي منجمه در تاريخ 679ه ق درگذشت.⁷

  

ظرف چینی دورۀ سلچوقی طرح زنی معاصر بی بی منجمه

نمونه ای از صور فلکی

 

_________________________

1. ابن بي بي، تاريخ سلاجقه روم، تصحيح محمدجواد مشکور، تهران، 1350، ص هجده.

2. عبدالرفيع حقيقت، تاريخ سمنان، سمنان، فرمانداري کل سمنان،1352، ص 573.  

3. گورسرخ امامزاده اي است در گرگان که سادات آن محل به اين نام معروف هستند.  

4. عبدالرفيع حقيقت، همان.  

5. ابن بي بي، همان.  

6. همانجا.

7. دانشنامه جهان اسلام، زيرنظر غلامعلي حداد عادل، تهران، بنياد دايرة المعارف اسلامي،1375،ج5، ص72.