حرم

خازن الدوله

فاطمه معزي

گلبدن خانم از جمله مسيحيان گرجي بود که در حمله آقا محمدخان قاجاردر 1211ه ق  به تفليس به اسارت درآمد و در اختيار خاندان حاجي ابراهيم خان اعتمادالدوله شيرازي قرار گرفت. فرزند حاجي ابراهيم خان، اسدالله خان او را تصاحب کرد و در سلک کنيزان خود درآورد.  با  دستگيري اعتمادالدوله و فرزندانش به دستور فتحعلي شاه، اموال اين خاندان که شامل کنيزان نيز مي شد به تصرف شاه درآمد.¹ گلبدن خانم  از جمله اين کنيزان بود که به خدمت مادر شاه مهدعليا گماشته شد. با فوت مهدعليا شاه به همسران خود پيشنهاد داد تا يکي را از ميان خود براي اداره امور حرم انتخاب کنند. همسران شاه در پاسخ به اين پيشنهاد شاه از وي خواستند تا از ميان کنيزان مهدعليا يکي را به اين سمت برگزيند و گلبدن خانم انتخاب شد. مسئوليت وي صندوقداري خزائن و اداره امور مالي حرمخانه بود: " آنچه نقود و اجناس جواهر و غيره در صندوقخانه مبارکه بود متصرف گرديد و آن قانون زمان مهدعليا ابداً برهم نخورد. تمام حرم خانه در اطاعتش بودند. از مواجب و لباس و انعام و بخشش به هر کس هرچه مي‌رسيد به توسط او داده مي‌شد". ² گلبدن خانم که حال صندوقدار خوانده مي‌شد در امر صندوقداري و امانتداري بسيار موفق بود، هيچ وجه يا جواهر و کالايي را بدون اجازه فتحعلي شاه به کسي واگذار نمي کرد. علاوه بر آن اجازه دخول و خروج افراد به حرم خانه از سوي وي صادر  مي‌شد. انگشتر ياقوت وي به منزله اجازه ورود و انگشتر زمردش به منزله اجازه  خروج افراد محسوب مي‌شد. ³ مهر او در اين دوره چنين بود :

معتبر در ممالک ايران

قبض صندوقدار شاه جهان

تدبير در اداره امور حرمخانه و صندوق خزائن موجب علاقه شاه به گلبدن خانم شد و او را به عقد خود درآورد و بر اعتبارش افزود.  او از سوي شاه ملقب به خازن‌الدوله شد. مهر شخص شاه در نزد وي نگهداشته مي شد ⁴ و اجزاي صندوقخانه  را مستوفيان و کنيزان مورد اعتمادش تشکيل مي‌دادند. ميرزا مريم از مستوفيه هاي وي و ميرزا پري سيما و ميرزا فلک ناز از محرران او بودند. در ضمن ضياالسلطنه دختر محبوب فتحعلي شاه نيز در امر صندوقداري او را امداد مي کرد و چنانچه در سفر شاه به کسي مرحمتي مي‌داد ضياالسلطنه گزارش دقيق از زمان و مکان و نوع هديه به خازن‌الدوله مي داد تا او در دفتر خود آن را ثبت کند. ⁵ برنامه ريزي او به قدري دقيق بود که از دو ماه مانده به عيد نوروز خلعتهاي شاهزادگان و حکام را به نظر و تاييد شاه مي رساند و آنها را براي صاحبانش ارسال مي کرد که در شب عيد خلعت خود را بپوشند.⁶ او بر خرد و درشت خزانه آگاه بود، نقل است: " ...اگر شهريار از وي خردتر چيزي و ناچيزتر شيئي از آن خزائن طلب مي‌کرد در شب تاريک دست مي برد و اول بار مطلوب را برمي آورد".⁷

با فوت عباس ميرزا نايب السلطنه فرزندان فتحعلي شاه منجمله علي شاه ميرزا ظل‌السلطان به تکاپو افتادند تا به اين سمت دست يابند. ظل‌السلطان که به دنبال حامي مي گشت به خازن‌الدوله وعده داد که ولايتعهدي را در صورتي مي پذيرد که حکومت تهران را به برادرش و فرزند خازن‌الدوله بهمن ميرزا بهاالدوله واگذار کنند.⁸ اما خازن‌الدوله خود را از اين ماجرا کنار کشيد و حاضر نشد به خاطر منافع آينده فرزند خود به نظر همسر تاجدارش پشت کند. اما توان آن را داشت که در مواقع خاص از نفوذ خود بر شاه استفاده کند، عباس ميرزا وليعهد در نامه اي به وساطت او براي پرداخت مقرري اولاد يکي از سرداران قاجار، محمد خان ايرواني اشاره دارد.⁹ در انتصابات مهم نيز نظر او کارساز بود چنانچه در سال 1248 شاه ميرزا محمدتقي خان علي آبادي منشي الممالک خود را عزل کرد و قصد داشت تا ميرزا فضل الله شيرازي خاوري را به اين سمت انتخاب کند اما "علتي به هم رسيد که راي همايون اعلي، الجاء منحرف گرديد … حضرت صندوق دار اندرون همايون ملقبه به خازن‌الدوله، منسوبه اناثيه از اسراي ارامنه داشت و او را در عقد ميرزا اسدالله ولد حاجي ميرزا رضاقلي نوايي منشي الممالک سابق گذاشت. برادر مهتر ميرزا اسدالله (ميرزا محمدتقي نوايي) ... به سبب اين نسبت و حکم موروثيت دست توسل به گوشه مقنعه خازن‌الدوله زد و مشاراليها در سرکار اقدس با جد و جهد تمام واسطه اين کار گرديد ....".¹⁰ وساطت خازن‌الدوله مؤثر بود و ميرزا محمدتقي خان نوايي  منشي الممالک شد.

با مرگ فتحعلي شاه جدال بر سر جانشيني وي آغاز شد، در اين ميان عليشاه ظل‌السلطان بر تهران مسلط شد و براي تسلط بر اوضاع " ابواب خزانه اندروني را سرگشاد و موازي دوکرور نقد به جهت مصارف اين کار بيرون فرستاد".¹¹ اما آنچه مسلم است خازن‌الدوله از اين امر راضي نبود و" در خفيه و نهان عريضه به محمد شاه نوشته و اظهار مخالصت مي نمود". ¹² با رسيدن محمدشاه به تهران ظل‌السلطان نيز دستگير شد و از آنجا که احتمال مجازاتي سخت براي  او مي رفت، جمعي از خواهرانش چون ضيا السلطنه و برخي ديگر از اعضاي حرم به همراه خازن‌الدوله براي وساطت او نزد شاه جوان رفتند. خازن‌الدوله در اين ديدار کليد خزانه و تاج فتحعلي شاه و برخي ديگر ا زجواهرات نادر خزانه را به همراه برد. ¹³ او علاوه بر اينها قرآني نفيس را به شاه تقديم کرد تا آن را مهر کند و به ظل‌السلطان تامين دهد. محمد شاه در اين ملاقات او را به خاطر تاراج خزانه اندرون شماتت کرد و خازن‌الدوله رنجيده به شاه پاسخ داد" ...هرکس آمده و هرچه برده و به هرکس داده شده به اسم و رسم، قلم به قلم مي دانم ، مي گويم و مي آيمش از عهده برون".¹⁴

گلبدن خانم خازن‌الدوله از فتحعلي شاه دو پسر به نامهاي بهمن ميرزا بهاءالدوله و سيف الله ميرزا داشت. او در دوره محمد شاه از ارج و قرب بر خوردار بود و از جمله زناني بود که در حضور شاه اجازه نشستن داشت، ¹⁵ اما ديگر سمتي در دربار نداشت. پس از سفر زيارت خانه خدا به دربار بازگشت. ¹⁶ محل اقامت وي بيشتر در سوهانک بود و از اقدامات وي ساختن بناي امامزاده داود در سال 1248 است.¹⁷

زني معاصر خازن الدوله

________________________

1. ميرزا فضل الله شيرازي خاوري، تاريخ ذوالقرنين، تصحيح و تحقيق: ناصر افشارفر، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شوراي اسلامي ، 1380، ج 2، 1048.  

2. احمد ميرزا عضدالدوله، تاريخ عضدي، با مقدمه و تصحيح: عبدالحسين نوايي، تهران، نشر علم ، 1376، ص 29. 

3. همان . 

4. همان، ص 172.

5. همان، ص 30.

6. همان، ص 31.

7. محمدتقي خان لسان الملک سپهر، ناسخ التواريخ سلاطين قاجاريه، تصحيح: محمدباقر بهبودي، تهران، اسلاميه، 1353، ج 2، ص 167.

8. عضدالدوله، همان، ص 293.

9. منشات قائم مقام فراهاني، به کوشش: سيد بدرالدين يغمايي، تهران، شرق، 1373، ص 92.

10. خاوري، ج 2، ص 870.

11. همان، ج 2، ص 932.

12.  سفرنامه رضا قلي ميرزا نوه فتحعلي شاه، به کوشش: اصغر فرمانفرمايي قاجار، تهران، دانشگاه تهران، 1346،  ص 21.

13. همان، ص 15.

14. عضدالدوله، ص 124.

15. همان، ص 191.

16. خاوري، ج 2، ص 1048.

17. محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه، با مقدمه و فهارس: ايرج افشار، تهران، اميرکبير، 1355، ص 318.