کتابهای زنان

نامه هاي فروغ الدوله

آسيه آل احمد

نامه هاي فروغ الدوله "مشهور به ملکه ايران " (دختر ناصرالدين شاه ،همسر ظهيرالدوله) . به کوشش: ايرج افشار. تهران ، نشرپژوهش فرزان روز، 1383.

 کتابي که در اين شماره معرفي مي شود نامه‌هاي فروغ‌الدوله است ،اين کتاب داراي 331 نامه مربوط به سالهاي 1302 تا 1304 است. بخش عمده اين نامه‌ها، نامه‌هاي رد وبدل شده بين فروغ‌الدوله و حاجي خان پيشکارخود و ظهيرالدوله است. تعداد اندکي نيز به نامه‌هاي متفرقه فروغ‌الدوله اختصاص دارد.

اين اثرداراي يک مقدمه تحت عنوان «گزارش» به قلم آقاي ايرج افشار و شش بخش با عناوين : نامه‌هاي فروغ‌الدوله به حاجي خان (آنهايي که خطاب عاليجناب دارد)، نامه‌هاي فروغ‌الدوله به حاجي خان (آنهايي که خطاب مقرب الخاقان دارد)، نامه‌هاي تاريخ دار فروغ‌الدوله، نامه‌هاي حاجي خان به فروغ الدوله، نامه‌هاي ظهيرالدوله و نامه‌هاي متفرقه است. علاوه بر بخشهاي فوق تعدادي عکس و ليست اغلاط متن و کلمات ناخوانده وهمچنين فهرست اسامي اشخاص ،اماکن ، کلمات و مدنيات را شامل مي شود.

در مقدمه اين کتاب به اختصار شرح حالي از فروغ‌الدوله و همچنين توضيحات مفيدي در رابطه با نامه‌ها آورده شده که خواننده را با نويسنده مکتوبات آشنا مي کند. چگونگي دستيابي به اين نامه‌ها خود مطلبي خواندني است، آقاي ايرج افشار در اين خصوص مي نويسد: «اصل اين نامه‌ها متعلق به دوست دانشمند مکرم دکتر اصغر مهدوي است اما مناسبت اينکه اين نامه در اختيار ايشان است آن است قوطي نامه‌ها در خانه اي مي بوده است که آن خانه درگرو حاجي حسين امين الضرب مي بوده و ميرزا اسمعيل محمود آبادي از جانب امين الضرب در آنجا اقامت داشته است و اين اوراق به دست او افتاده بود و به دستگاه امين الضرب انتقال يافت».¹

اين نامه‌ها براي محقق علاقه‌مند به مسائل اجتماعي دوره قاجار داراي اهميت خاص است. از جمله مسائلي که مي توان در خلال اين نامه‌ها به آن دست يافت، نوع نگاه دختر شاه به زندگي و رسيدگي به امور خانه وکاشانه اش که با ظرافت ودقت تمام امور را از نظافت خانه، خرج و مخارج، بدهيها و در نهايت رسيدگي به امورخدمه و... است. او حتي پا را فراتر گذاشته و امور مربوط به همسرش را زير نظر داشته و برخي از مخارج او را گردن نمي گرفته است . او به همسر خود از طريق حاجي خان گوشزد مي کند بعضي از خرجها و يا کارها را نبايد بکند. از طرف ديگر شايد اين متن ما را تا حدودي با روحيات، خلقيات و دغدغه هاي يک شاهزاده خانم آشنا کند و در نهايت هرکس به فراخور ديد خود مي تواند از اين متون بهره کافي ببرد.

نمونه اي از متن نامه‌ها در اينجا ذکر مي شود: «... از اراج تا به حال مي گويم آبدار، قهوه چي را عوض کنيد، هنوز آبدار حاجي غلامرضاست. قهوه چي هم نداريد. ترا خدا تصور کنيد هيچ در خانه اي به اين وضع هست. چرا آبدار، قهوه چي نمي آوريد. صدراعظم را اگر شاه مي خواست معزول کند آن قدر فکر نمي کرد. سه ماه است پي آبدار مي گرديد هنوز پيدا نکرديد، مگر کم شده است...».

و در نامه اي ديگر فروغ‌الدوله نشان مي دهد که گرچه در اندورن است اما به خوبي بر امور مالي مسلط است : «... اين دکانها و حمام ماهي بيست و سه تومان اجاره دارد. من از آن وقتي که آمدم اينجا نمي دانم اجاره اينها چه مي شود، کي مي برد . اگر مي گويند که تعمير حمام و دکان فلان مي کنيم معمار بفرستيد ببينيد کجا را تعمير کردند تعميرش چه قدر شدست. باقي را ببینيد چه کرده اند... ».  

در نامه بعدي او به حاجي خان تأکيد مي کند که بر امور نوکران نظارت کافي داشته باشد :

«... بايد يک التزام از همه نوکرها بگيريد که هرکس با حق باشد يا ناحق، اگر با سرباز يا غير سرباز جنگ بکند، بايد هم جريمه بدهند، کتک بخورند، هم اخراج کنيد. چه معني دارد روزي يک دفعه جنگ، مرافعه بکنند. اين درخانه [از] سر بازار بيشتر جنگ [و] مرافعه مي شود... ». ‌²

_______________________

1. ایرج افشار، نامه هاي فروغ الدوله، تهران، فرزان روز، 1383، ص چهارده.

2. همان، ص 146،110، 155.