سيد مصطفي تقوي

در دوران جنگ جهاني اول، ايران گرفتار بحرانهاي پس از نهضت مشروطيت بود. ضعف مديريت همراه با مجموعه بحرانهاي سياسي، اقتصادي و فرهنگي، رمقي براي کشور باقي نگذاشته بود و از اين رو، دولت مرکزي حتي قادر به حفظ بيطرفي اعلام شده خود هم نبود. با ورود عثماني به عرصه جنگ بر ضد متفقين، شمال و جنوب ايران نيز جولانگاه بيگانگان گرديد. در چنين شرايطي نيروهاي مردمي به طور خودجوش به دفاع از حريم وطن برخاسته و به تجاوز بيگانگان پاسخ مي‌گفتند. جنوب ايران شاهد نمونه‌هاي درخشاني از شجاعت و فداکاري بود. هنگامي که دولت انگليس بوشهر را تصرف کرد و قصد تصرف ديگر مناطق استراتژيک جنوب را داشت، اين مقاومت خودجوش مردمي بود که توانست او را از تحقق اين هدف شومش بازدارد.

خانه ميرزا علي تاجر کازروني در برازجان يکي از کانونهاي گردهمايي سران ايلات و ديگر رهبران مردم براي مشورت و تصميم‌گيري درباره چگونگي نبرد با انگليس بود. در همين نشستها معمولاً نامه‌هايي که از رهبران مناطق مختلف عمليات جنگي مي‌رسيد، مورد مطالعه و بررسي قرار مي‌گرفت و سپس تصميمهاي مناسب گرفته مي‌شد. اين نشستها با حضور آيت‌الله شيخ محمدحسين برازجاني مجتهد معروف آن ديار انجام مي‌گرفت. در يکي از اين نشستها پس از آنکه نامه‌هاي رئيس علي دلواري و شيخ حسين خان چاه کوتاهي خوانده و به بحث گذاشته شد، سلطان احمد اخگر، صاحب منصب ژاندارمري، که در جلسه حضور داشت، رو به شيخ کرده و گفت: دو ماه قبل تلگرافي از جنرال کاکس به آقاي شيخ محمدحسين رسيده و ايشان هم جواب داده‌اند و آقاي کازروني سواد هر دو مخابره را در بوشهر به طبع رسانيده منتشر کرده بودند. چند مرتبه از آقاي کازروني تقاضا کردم که يک نسخه از آن را به من بدهند براي ياور علي‌قلي خان ارسال [به] آباده دارم. ايشان نداشتند اگر جناب شيخ نسخه آن را دارند لطف کنند. “ شيخ که در هماهنگ‌سازي مبارزان جنوب نقش مهمي داشت، ارسال آن نامه را براي علي‌قلي خان هم مفيد دانست و اظهار داشت: ” من يک نسخه دارم که اينک تقديم مي‌کنم.“ آن نسخه مشتمل بر تلگرافي بود که سر پرسي کاکس نماينده دولت بريتانيا در بوشهر براي آيت‌الله برازجاني مخابره کرده بود و پاسخي که شيخ براي او فرستاده بود. در تلگراف کاکس آمده بود:

جناب مستطاب علام فهام شيخ محمدحسين زيدت افاضاته

چون يقين دارم رعيت صادق دولت ايران هستيد، از اين رو در اين داهيه مهمه مقتضي مي‌دانم که حقايق و اطلاعاتي را که دارم و شايد نزد خودتان نباشد، به آن دوستدار خبر دهم. دولت انگليس از سابق دوست صادق ايران بوده و در اشکالاتي که ايران داشته مساعدت نموده و معاونت ماليه و ساير تأييدات به دولت مزبوره مبذول داشته است. در وقت حاضر و درخصوص جنگ اروپا چنانچه اطلاع داريد دولت انگليس با آلمان در حالت حرب است و آلمان براي اغراض نفسانيه عثماني را نيز به جنگ کشانيده، با وصف اينکه ابداً جهاتي نبود که مملکتين متحابين انگليس و عثماني به جنگ مبادرت نمايند. ولي اگر چه بريطانيه عظمي با دولت عثماني در جنگ مي‌باشد ولي چون معلوم است که بزرگترين دولت فرمان‌گذار بر مسلمين است، کراراً به واسطه تعهدات علني خود ظاهر ساخته که اماکن مشرفه در حجاز، و عراق را مصون و محترم خواهد داشت و آذوقه به خرج خود جهت حجاج و اهالي جده و مشاهد مشرفه فرستاده و بدين طور مشهود ساختند که با مسلمين هيچ جنگي ندارد. دولت متحابه ايران تاکنون ساعي بوده که بيطرفي خود را برقرار دارد، ولي حالا مکشوف شده که دولتين آلمان و عثماني به واسطه اشکالاتي که به آنها دچار شده‌اند بي طرفي ايران را ما‌ال‌المصالحه قرار دهند و آن را نيز در جنگ بکشانند. چند روز قبل مکشوف گرديد که قونسول آلمان در بوشهر مشغول است اهالي تنگستان را تحريک مي‌کنند که به بوشهر حمله بياورند و لازم شد که مشاراليه از بوشهر رفع داده. و از علائم و اوراق موجوده ظاهر گرديد که سفير آلمان به دستياري مأموران سوئدي ژاندارمري بدون اطلاع دولت ايران درصدد بوده‌اند که امرا و اعيان جنوب را برانگيزانند و آنها را تحريک کند که به معاونت ژاندارمري مخاصمت با انگليس را مشغول شوند. و نيز مطلع مي‌شويم که صاحب منصبان ژاندارمري درباب مجاري واقعات جنگ اخبار کذب اشاعه مي‌دهند و سعي دارند که اکابر و اعاظم مانند آن دوستدار را اغوا نمايند که با خودشان و عثمانيها و آلمانيها همراهي کرده جهدي نمايند که بر انگليس هجوم نمايند. البته آن دوستدار اينقدر بيهود سر نيستند که از اين وسيله اغوا شوند. چه که از مخاصمت با دولت انگليس که هيچ قصدي و احساس غيردوستانه‌اي نسبت به خودتا ن ندارد نه تنها خودتان را دچار مصيبت خواهيد کرد بلکه ثلث دولت خود را مال‌المصالحه قرار خواهيد داد. دولت ايران هيچ اطلاعي از اين دسائس ندارد... طريق اسلم به جهت آن دوستدار اينکه دسائس و تحريکات اين آشوب‌طلبان خارجه را اکيداً مقاومت نمايد... بهتر از اين توضيح و اخطار کامله، اگر تا آن درجه لاابالي باشيد که از خطه بيطرفي تخطي نمائيد ملامت بر خودتان وارد است.

در اين تلگراف کاکس با اظهار دوستي صادقانه! بريتانيا نسبت به ايران و اظهار اينکه در جنگ رعايت احترام مشاهد مقدسه مسلمين را کرده، و اينکه تحرکات مبارزان جنوب براي دفاع از وطن را دسيسه آلمان و عثماني وانمود سازد، کوشيد تا شيخ را از رهبري مبارزات بازداشته و در نهايت او را تهديد کرده و مسئول عواقب امور معرفي کرد. شيخ نيز در پاسخي محکم و قاطع به ايشان، به دفاع از دين و وطن تأکيد کرده و دولت انگليس را مسئول پيامدهاي تجاورگريشان دانست. اين موضع شيخ تحسين همه مبارزان جنوب را برانگيخت و آنان را در مبارزه استوارتر ساخت. رئيس علي دلواري در نامه‌اي به شيخ در اين باره چنين نوشت: « ... کمااينکه تلگراف تهديدآميز به حضرت مستطاب عالي کرده بودند. در حقيقت جوابي که از طرف ذيشرف در جواب تلگراف ايشان صادر شده بود به قدري مشعوف شدم که خداوند عالم حد آن را مي‌داند. همين جواب بود که فرموده‌ايد. آفرين، افرين، آفرينِ خداي بر شما باد. شايسته است که عموم اهالي فارس و خليج به داشتن وجود مبارکي مثل حضرتعالي که در اين مواقع اينگونه جواب قانوني دندان شکن به اجانب داده‌ايد فخر و مباهات نمايند.» اينک پاسخ شيخ به کاکس:

تلگراف شما رسيد. اگرچه نظر به صداقتم در خدمتگزاري کليه دول اسلامي علي‌الخصوص وطن عزيزم ايران مي‌بايست جواب شما را توسط حکومت بنادر داده باشم، کما اينکه مي‌بايستي مخابرات شما هم به توسط حکومت ايراني به من برسد، ولي چون شما برخلاف قاعده رفتار کرده و مبادرت به مخابره مستقيم نموده‌ايد، ناگزير من هم مستقيماً جواب مي‌دهم. راجع به محاربه عموميه که دولت جليله ايران مسلک بي طرفي اختيار نموده است، اين مسئله واضح است... علت هيجان ملت برعليه دولت شما، همانا مداخلات دولت متبوعه شما و روس در خليج فارس و نقاط جنوبي و شمالي ايران است که هر وقت توانسته‌ايد برخلاف بي طرفي ايران اقداماتي کرده‌ايد. و اگر به قول شما آلمانيها نيز مشغول تهييج عشاير ايران هستند مطلبي است که تاکنون برهان قوي براي اثبات آن در دست نداريد. و بر فرض چنانکه شما مي‌گوييد باشد، شما اين طريقه غيرمرضيه را به آنها آموختيد و کمال اسف را دارم که وطن ما را جولانگاه مغرضانه خود و ديگر اجنبيان نموده و بدين سبب ملت نجيب ايران را مجبور به بعضي حرکات کرده و حال آنکه به خوبي مطلع هستيد که هر فردي از افراد نجيب ايراني تاکنون ساعي بوده که شئون بي طرفي دولت عليه خود را محفوظ و مقدس دارد... اداره ژاندارمري عبارت از يک قوه دولتي است که تابع اوامر حکومت مرکزي مي‌باشد و تا به حال احدي از آحاد يا صاحب منصبان آنها کاري که خارج از وظيفه رسمي يا وطن‌پرستي آنها باشد ننموده است... راجع به همراهي دولت انگليس به دولت عليه ايران که اشاره نموده بوديد... ملت ايران را عقيده بر آن است که تمام صدمات وارده از شمال به تصديق دولت انگليس بوده... ملت ايران بعد از متابعت ديانت، دوستدار دولت و استقلال خود بوده و کمال احتراز را از مخالفت با دولت خود دارد... با کمال اسف به شما اطلاع مي‍دهم که عمليات اخيرشما در خليج[فارس] و ناصري[اهواز] و محمره [خرمشهر] و بردن قونسول آلماني که به کلي مخالف بي طرفي ايران است، بيشتر افکار را به هيجان آورده است و امروز تقريباً يک لک [صد هزار] تفنگچي دشتي و دشتستاني و تنگستاني اصرار بر قطع علايق دوستي را با شما دارند..... اين نکته را هم اخيراً خاطرنشان مي‌نماييم که اگر هر آينه عمليات جنگجويانهُ شما دوام پيدا نمود و در ظرف مستقبل جلوگيري از ملت ممتنع گرديد، ملامت و مسئوليت راجع به حرکات لا اباليهُ شماست که از خطهُ بي طرفي تخطي نموده‌ايد و اينجانب را هيچ مسئوليت و ملامتي نيست.