کتاب تاریخ عضدی. نویسنده ، میرزا احمد خان عضدالدوله، چاپ اول 1376. نشر علمی.

 با مقدمه و تصحیح دکتر عبدالحسین نوائی.

 این کتاب به نام مؤلفش شاهزاده عضدالدوله سلطان احمد میرزا، پسر فتحعلی شاه قاجار، به تاریخ عضدی موسوم است. تاریخ عضدی در ظاهر «حکایات زوجات خاقان مغفور» را شامل است. ولی توضیحات و مطالبی که در متن آمده، در واقع گوشه هایی از تاریخ اوایل قاجار را بیان می کند. مؤلف در اثر مورد بحث، ضمن نقل حکایات و معرفی زنان « حرم» به برخی رویدادهای آن زمان نیز اشاراتی دارد. و به این سبب برای اطلاع از وقایع اوایل دوره قاجار، یکی از منابع بسیار پر ارزش به حساب می آید. نویسنده در توضیح برخی رویدادها گاه پرده پوشی را کنار گذاشته و صریح به موضوع می پردازد. حتی اگر به ضرر پدر خود «خاقان مغفور» باشد. چنان که در صفحه 102 کتاب و هنگامی که به ذکر نام سکینه خانم اصفهانی می رسد، می نویسد وی قبلاً زن کسی بود که شوهرش به دستور فتحعلی شاه کشته می شود شاه زن او را می گیرد و در انتها اضافه می کند: «بعضی از نکته سنجان گفتند کشتن شوهر برای بردن زن بود».

از امتیازات دیگر کتاب این است که مؤلف به شرح وقایع به صورت مستقیم نپرداخته، بلکه کوشش دارد مطالب خصوصی و پشت پرده را بازگو کند و بیشتر به عادات و خلقیات پدر خود فتحعلی شاه و عموی وی آقا محمدخان و ولیعهد، محمد میرزا اشاره دارد. این روش و گزینه انتخاب زنان درباری برای معرفی، این گمان را می آورد که شاید مؤلف این موضوع را به عمد و برای نشان دادن مخفیات حکومت و مسائل پشت پرده انتخاب نموده است، و نه تنها برای آشنایی با « زنان حرم»، ولی این گمان به هیچ وجه از ارزش کتاب برای شناسایی مقطعی از تاریخ ایران کم نمی کند.

درباره علت تألیف کتاب، مؤلف چنین توضیح می دهد:

         چون فخامت نصاب وزیر انطباعات و مدیر دارالترجمه خاصه و دارالتألیف که نام شریفش مطابق نام نامی و اسم سامی جد بزرگوارم محمدحسن شاه قاجار است و به لقب مرحوم والد ماجد خویش اعتمادالسلطنه ملقب و از تربیت و تشویق شاهنشاه کیوان خدم و دارای سکندر حشم، وارث دیهیم جم، مالک رقاب الامم، السلطان ابن السلطان و الخاقان بن الخاقان، ناصرالدین شاه غازی، خسرو صاحبقران خلد ا... ملکه الی آخر الدوران از عنفوان شباب تا زمان شباب، اوقات خود را مصروف نشر علوم و معارف نموده و در اغلب فنون و فضایل بر دانشوران اواخر و اوایل تقدم یافته خصوص در علم تواریخ و اطلاعات بر وقایع تمام کرة ارض که خاطر آگاهش «مطلع الشمس» دانش و بینش و «مرآت البلدان» عالم آفرینش و «تاریخ منتظم» ما تقدم و شارح سوانح عالم است بر حسب امر قدر همایون روحنا فداه به این فدوی درگاه آسمان پناه ابلاغ فرمود که از واقعات زمان سلطنت خاقان رضوان مکان طاب ا... ثراه آنچه شنیده و دیده به عرض برساند. اگر چه هنگام افول اختر سلطنت پدر تاجدار خود بیش از ده سال نداشتم لیکن هر چه در آن زمان دیده و در نظر بود یا در مدت عمر خود از بزرگان قوم ذکوراً و اناثاً شنیده بودم در این مختصر تحریر نموده، ارسال خدمت جناب عالی وزیر انطباعات داشتم که به مقتضای المیسور لایسقط بالمعسور، حتی الامکان در انجام فرمایش اقدام شده باشد و به تاریخ شهر جمادی الاولی مطابق اواخر سنة ترکیه ایت ئیل در زمان حکومت همدان نگارش یافت. امیر که منظور نظر کیمیا اثر بندگان آستان ملایک پاسبان گردد.

مؤلف، در ابتدای اثر و قبل از نام بردن از زنان حرم به آداب و رسوم مراوده ایشان با شاه و نیز حضور در دربار، اشاراتی دارد. در این مقوله به طبقه بندی جایگاه و موقعیت ایشان در حرم شاهی و نسب آنها می پردازد. و در ضمن این شرحها، به توضیح برخی وقایع و اشخاصی که در ارتباط با آنها قرار دارند، اعم از پدر، برادر و دیگر خویشاوندان ، می پردازد.

با وجود آن که کتاب تاریخ عضدی به شرح احوال برخی از زنان درباری آن هم بیشتر در دوره فتحعلی شاه پرداخته است ولی با این همه، یکی از پر ارزش ترین آثار دست اول دورة قاجاری محسوب می شود.

کتاب بیست و سه ادیبه

تذکره بانوان شاعر پارسی گوی

پژوهشگر تاجیک، شادروان تاجی عثمان (1287هـ . 1906 م – 1349 هـ / 1968م)

در سال 1338 هـ / 1957م نخستین تذکره بانوان شاعر را به چاپ رسانید. این کتاب اگر چه بیست و سه ادیبه نام دارد، در اصل زندگینامة کوتاه و نمونه ای از آثار 24 شاعر را دارد که در قلمرو کشورهایی که زبان رسمی و ادبی آنها پارسی بوده است یعنی کشورهای چین، ازبکستان، افغانستان، پاکستان، هندوستان ، آذربایجان و ایران ، زندگی می کردند.

این زندگینامه ها بر اساس تاریخ زندگی و عصر هر یک از شاعره ها فصل بندی و مرتب شده است و از رابعه بلخی شروع می شود. به ترتیب : عصمتی سمرقندی، عایشه سمرقندی، مهستی خجندی، ستی خانم، مطربة کاشغری (کنیز طوغانشاه)، جهان خاتون، مهری هراتی، کامله بیگم دهلوی، نهانی، منیره شفقی، زیب النساء ، بزرگی کشمیری، نورجان بیگم، زهرا ، ماه لقای حیدرآبادی، لاله خاتون، عفتی اسفراینی، تاج الدوله، مخرونة کان بادامی، نادره، کمینه میرزا فاطمه، طاهره.

هر یک از این شاعره ها بر اساس مقدار اطلاعاتی که از ایشان در دست بوده و تعداد آثارشان صفحات متفاوتی از کتاب را به خود اختصاص داده اند.

مؤلف کتاب، اشعاری که به این شاعران نسبت داده می شود را تا آنجایی که می توانسته در این اثر جای داده است و برای محققانی که به نوع اشعار ایشان علاقه مند بوده و یا به تحقیق پیرامون آنها می پردازند ، یکی از منابع درخور توجه است. از آن جمله شعری از لاله خاتون که در پی می آید:

                        من آن زنم که همه کار من نکوکاری است

                        به زیر مقنعه من بسی کله داری ست

                                                                (لاله خاتون )

  دیگر مطالب خواندنی این شماره

 بناهاي تاريخي : مدرسه شاهزاده ها

 زنان هنرمند: زنان خوشنویس، عفت نسابه (سکینه)

 زنان دربار: گلبدن باجی خازن