وزارت امور خارجه هم تلاشهایی به کار برد تا بلکه فرمولی برای عملی ساختن این طرح رئیس الوزراء و مجموعه هیئت دولت درباره بازپرداخت قروض امین الضرب به بانک استقراضی پیدا کند. در همین راستا طرحی از سوی وزارت امور خارجه ارائه شد که هرگاه مورد توافق بانک استقراضی قرار می گرفت دولت رأساً دیون امین الضرب در برابر بانک استقراضی را تعهد می نمود. در طرح فوق که تاریخ ارائه آن بر ما معلوم نیست، چنین آمده است:

             بانک استقراضی روس از آقای حاج امین الضرب مطالباتی دارد که قبالجات املاک معزی الیه به عنوان وثیقه در بانک مزبور امانت است. از قراری که بر اولیای دولت ایران ثابت شده حاج امین الضرب غیر از املاک مزبور محلی برای تأدیه قروض ندارد و برحسب ضرورت این قروض یا باید از محل فروش املاک یا از عایدات آنها به طور استهلاک تأدیه شود. بدیهی است فروش املاک با حالت بحرانی امروزی غیرممکن و انتقال املاک به بانک نیز منافی با عهود مقدسه و بلکه منافی صرفه بانک نیز می باشد و بنابراین جز تأدیه به طور استهلاک وجهی باقی نمی ماند. هرچه در اتخاذ یک قرار قطعی در این باب تأخیر شود املاک بیشتر از حیلة آبادی عاری شده قیمت و عایدات آن بالطبع نکث می نماید و ضرر حاجی امین الضرب و طلبکارهای مشارالیه به  تخصیص ضرر بانک روز به روز زیاده می شود با اینکه منافع بوده است. مقتضی نیست که در این موقع بر مسئولیت خود چیزی بیافزاید لکن نظر به اینکه تأمین منافع بانک و همچنین ملاحظه اعتبارات حاجی امین الضرب منظور نظر اولیای دولت است اولیاء دولت حاضر می شوند که قروض حاجی امین الضرب را در مقابل بانک ضمانت نموده به طور استهلاک بپردازند. در صورتی که اولیاء امور بانک راضی شوند که ملاحظات اساسی ذیل در قراردادی که مابین دولت و بانک منعقد می شود رعایت شود: اول مدت استهلاک طوری مقرر شود که با عایدات سالیانه املاک حاج امین الضرب متناسب باشد. ثانیاً بانک از تنزیل محاسبات گذشته مبلغی که منصفانه باشد تخفیف دهد. ثالثاً در مدتی که این قرض را اولیاء دولت تأدیه می کنند بانک تنزیل مطالبه نکند. هرگاه این ملاحظات اساسی را بانک قبول نماید دولت برای مذاکره در جزئیات و ختم قرارداد حاضر خواهد بود. امضاء. ¹⁰

به رغم طرحهایی از این نوع که البته صورت عملی به خود نگرفت مطالبات بانک استقراضی از امین الضرب نه تنها کاهش نیافت بلکه چنانکه از اسناد و مدارک بر جای مانده بر می آید روز به روز در تزاید بود. دعاوی طرفین تا سال 1335 قمری بدون دستیابی به فرمولی مناسب کماکان باقی بود. تا اینکه در اواخر این سال امین الضرب که چنانکه از نوشته های خود او بر می آید با ورشکستگی تقریباً کاملی مواجه شده بود با یکی از سرمایه داران معتبر کشور به توافقی دست یافت که طبق آن دیون امین الضرب توسط او با منات کاغذی به بانک استقراضی کارسازی می شد و در مقابل املاک و داراییهای امین الضرب را به گرو می گرفت تا هنگامی که از عایدات حاصل از املاک فوق مطالباتش را وصول نماید. امین الضرب طی نامه ای که در 5 ذیحجه 1335 به شرح زیر برای کفیل ریاست بانک استقراضی در تهران فرستاد ضمن اشاره به توافق مذکور و مشکلات عدیده ای که طی سالهای گذشته دامنگیر او شده بود از اولیای بانک خواست تا در قالب همان توافق همکاریهای لازم را با او مبذول داشته به اختلافات چندین ساله پایان دهد:

             به طوری که حضورا مذاکره شد و خاطر شریف مستحضر است از چندی قبل به این طرف حقیر با ریاست محترم بانک استقراضی داخل مذاکره برای تسویه محاسبه خود شده ام و تاکنون نتیجه به دست نیامده . این است که بدین مختصر تصدیع داده و خاطر شریف را مستحضر می دارم که به واسطه انقلاب چند ساله ایران و مسدود بودن طرق تجارت و از طرفی این اواخر به واسطه جنگ بین المللی به کلی رشته تجارت از دست رفته و املاک این جانب مخروبه و از انتفاع افتاده است. چون بانک کاملا می داند که دوستدار مدتها است طرف معاملات عمده بوده ام و در واقع محاسبه حالیه عبارت از فروعات معامله های سابقه است و شاید اصل محاسبه خود را کاملاً تأدیه کرده باشم و اغلب این معامله راجع به خرید و فروش بروات مناتی است و چنانچه شنیده شده بانک محترم استقراضی ایران با اغلب مشتریان خود در طهران و سایر ولایات محاسبات آنها را خیلی کمتر از دو منات یک تومان تبدیل به منات کرده و قطع و فصل نموده اند، لهذا نظر به مراتب معروضه و به ملاحظه اینکه این محاسبه تدریجا از زیادی فروعات خیلی خیلی سنگین و جالب توجه و اهمیت شده است حقیر با یکی از سرمایه داران که محل اعتماد است مذاکره نموده، با زحمت فوق العاده و تحل خسارتهایی او را راضی نموده ام که محاسبه مرا با بانک با تبدیل به منات کاغذی بپردازد و کلیه اسناد و نوشتجات مرا از بانک استقراضی گرفته با بنده معاملة چندین ساله نماید. با اشکالات زیاد آن شخص قانع شد که تا یک ماه دیگر از این تاریخ این قرارداد را معتبر شمارد. بنا به علیهذا از بانک محترم استقراضی تقاضا می کنم اداره مرکزی بانک را از ترتیب سنگین و عمده بودن محاسبات و از این که این محاسبه بزرگ عبارت از فروعات متراکمه است و از خرابی و بی بهره گیری املاک حقیر و از عدم جریان معاملات و داد و ستدها و تجارتها و از صدمات و خسارتهایی که در این چند ساله به حقیر رو آورده است مستحضر سازید و ضمناً خاطرنشان نمائید که با این تفضیلات عمل محاسبه این جانب را که صورت حساب امضاء شده بانک نزد اینجانب ضبط است به قرار ذیل قطع نمایند:

            1) آن قسمتی از محاسبه که به منات است عین منات کاغذی دریافت دارند.

            2) آن مقدار از حساب که به قران است از قرار هر تومانی و منات کاغذی محسوب و دریافت دارند.

            در خاتمه تقاضا دارم کتباً این مراتب را به اداره مرکزی مرقوم دارند و جواب را تلگرافاً بخواهند که مدت قرارداد آن شخص منقضی نشود. امیدوارم با حسن نیتی که برای اختتام و تسویه امورات بانک دارید و با اطلاعات کامله که از عمده و سنگین بودن این حساب به واسطه فروعات زیاد دارید با وجود اینکه بانک با مشتریان کوچک خود که محاسباتشان چندان عمده نبوده حساب آنها را کمتر از دو منات یک تومان تنزیل کرده و با این که چون عمده محاسبات بانک با بنده همان معاملات مناتی بوده و از این تقاضای بنده به هیچ وجه زحمت و ضرری برای بانک متصور نیست، اقدامات مجدانه بفرمائید که هرچه زودتر این محاسبه قطع شود. احترامات صمیمانه قلبی خود را تقدیم می دارم. حاجی محمدحسین امین الضرب. ¹¹

امین الضرب طی نامه ای جداگانه که در 7 ذیحجه 1335 برای کفیل بانک استقراضی می فرستد یکی از دلایل سنگین تر شدن دیونش به بانک استقراضی را مساعداتی می داند که چند سال قبل برای بازپرداخت دیون برخی از تجار کشور به بانک استقراضی انجام داده و با قبول دیون آنها به بانک مذکور املاک و داراییهای غیرمنقول آنان را به تملک خود درآورده بود و اینک با کاهش شدید قیمت املاک فوق زیانهای مضاعفی متوجه او شده بود در این نامه امین الضرب به بانک استقراضی آمده است:

            ... در تعقیب مشروحه مورخه پنجم شهر حال نمرة 2457 خاطر شریف را به این مطلب متوجه می نمایم که خواهشمندم اداره مرکزی را مستحضر فرمائید اساس و سبب عمده سنگین شدن محاسبات حقیر با بانک و تراکم این هم فروعات که از بابت معاملات آقا غلامحسین هراتی و ناظم التجار کرمانی است که بانک زیاده از سیصد هزار تومان از آنها طلب داشت و به هیچ وجه نمی توانست وصول نماید بر حسب میل و امر رؤسا  سابقه بانک این جانب ناگزیر شدم که طلب بانک را از آنها به حساب خود جمع کنم و در عوض اراضی و املاک آنها را به قیمت گزاف قبول نمایم. چندین سال گذشته ابدا از آن اراضی و املاک نتوانسته ام چیزی بفروشم حالا قیمت اراضی خیلی خیلی تنزل فاحش کرده و املاک هم به کلی مخروبه و بی حاصل مانده و قیمت آنها هم فوق العاده نازل شده است و خریدار ندارد. فی الحقیقه همان املاک را در یک قیمت بسیار مختصری نمی توان به وجه نقد تبدیل نمود. حال آن اراضی و املاک این طو راست که به هیچ وجه بهره و فایده برای بنده حاصل نشده و قیمت اصلی آنها هم از میان رفته، اما محاسبه بانک از حیث فرع در تزاید بوده است. البته اولیای بانک نظر انصاف و عدالت گستری را در این مورد و نظایرش ملحوظ می فرمایند و متوجه خواهند شد که تقاضای بنده برای بانک مفید است خواهشمندم ادعیه صادقه و احترامات خالصه را که تقدیم می دارم قبول فرمایند. حاج محمدحسین امین الضرب. ¹²

و نیز برخی از حکام و متنفذان محلی نظیر امیر عبدالرضا خان شجاع الدوله حاکم قوچان نیز سالها قبل با ضمانت همین حاج امین الضرب مبالغ هنگفتی از بانک استقراضی وام دریافت کرده و از بازپرداخت به موقع آن به بانک اجتناب ورزیده بودند و اینک بازپرداخت دیونی از این نوع نیز وبال گردن امین الضرب شده بود. ¹³

در همان حال وزارت امور خارجه ایران نیز برای تسریع در باز پرداخت قروض امین الضرب به بانک استقراضی ضمن استقبال از اقداماتی که وی برای بازپرداخت دیونش به بانک به عمل آورده بود، طی نامه ای به شرح زیر و به تاریخ 2 محرم 1336، از سفارت ایران در سنت پطرزبورگ خواست تا ضمن ملاقات با وزیر مالیه روسیه و نیز ریاست عالیه بانک استقراضی در آن کشور آنان را به پذیرفتن طرح امین الضرب برای بازپرداخت قروضش به بانک استقراضی متقاعد سازد:

            امین الضرب دو قسم حساب با بانک (استقراضی) دارند یکی عین منات و دیگری قران ایران. سرمایه داری حاضر گردیده املاک ایشان را قبول و مطالبات بانک را با فرع بپردازیم به شرط آنکه محاسبه قران را از قرار دو منات یک تومان و محاسبه مناتی را تمام منات کاغذی رایج بپردازد. فورا با وزارت مالیه و بانک مذاکره و تقاضا کنید به بانک طهران اجازه دهند همینطور حساب را مفروغ کند. ضمنا یادآور شوید که این محاسبه خیلی سنگین و فرع چندین برابر اصل است و امین الضرب به واسطه اینکه بانک طلب خود را از غلامحسین هراتی که به عهده او گذارده خیلی متضرر شده معاملات تجارتی اش مقطوع و املاکش تنزل و اغلب مخروبه گردیده با اینکه بانک از اشخاصی که محاسبه آنها جزئی بوده منات را در عوض طلب قران به همین میزان قبول نموده و در این حساب که خیلی اهمیت دارد باید بهتر مواظبت کند تا بتواند طلب خود را نقداً با فرع بگیرد. چون محتمل است اگر تعویق شود شخص پول دهنده منصرف و دیگر بانک موفق به وصول طلب نگردد، سریعاً اقدام و ختم عمل را تلگرافاً اطلاع دهید. ¹⁴ 

مذاکرات امین الضرب با بانک استقراضی برای بازپرداخت دیونش به بانک مذکور تا ماههای پایانی فعالیت این بانک در ایران ادامه یافت بدون اینکه به نتیجه رضایت بخشی منتهی شود. آخرین پیشنهادی که از امین الضرب برای چگونگی بازپرداخت دیونش به بانک استقراضی در دست داریم مربوط به تاریخ 7 شعبان 1337 است. در آن هنگام چند ماهی بود که در روسیه انقلاب بزرگی روی داده و رژیم تزاری جای خود را به انقلابیون جدید سپرده بود. در این پیشنهاد امین الضرب که بالاخص به بازپرداخت دیون بانک با منات کاغذی تاکید دارد،  ¹⁵ آمده است:

            محترماً خاطر شریف را مستحضر می نمایم نظر به این که تمام دارایی دولت بهیه روس مطابق شرحی که در روی هر یک از مناتهای کاغذی آن دولت معظم مندرج است ضامن تبدیل آن اوراق است به طلا و نظر به اینکه سرمایه و دارایی آن بانک محترم از جزو لاینفک همان داراییهای دولت معظم است که تبدیل مناتهای مزبور را به طلا ضمانت فرموده و نظر به اینکه آن بانک محترم همیشه این مناتهای کاغذی را در ممالک محروسه تداول داده اند و به همان میزان طلایی که در آن مناتها مندرج است مبادله می کرده اند و نظر به اینکه این جانب با بانک محاسباتی داشته و همیشه یقین داشته ام مناتهای کاغذی دولت معظم بهیه روس در دست بنده و بستگانم تا میزان قرض خودم به عوض همان قرض با پول طلا تضمین شده است و نظر به ملاحظاتی که لدی الانقضاء اظهار خواهیم نمود.

            در تعقیب مذاکرات اخیر عرض می نمایم که آن بانک محترم بابت حسابهای قرانی پس از تشخیص و تعیین محاسبات یا از مناتهای کاغذی حاضره به قیمت مقدار طلایی که در آنها مندرج است به منظنه عادله طلا از بنده قبول فرموده محاسبات را مفروغ و اسناد رد و بدل نمایند.

             یا این مناتهای کاغذی حاضره را از بنده گرفته مقدار طلایی را که به شرح مندرجه از آن مناتها عهده دار هستند به بنده رد نموده محاسبه قرانی را دریافت دارند.

            خواهشمندم در زودترین وقتی از اوقات به یکی از این دو شکل محاسبات را خاتمه داده بنده را قرین امتنان فرمایند. موقع را مغتنم شمرده احترامات فائقه را تقدیم می داریم.

     امین الضرب حسین امضاء ¹⁶

به دنبال پیروزی انقلاب اکتبر 1917 روسیه اولیای رژیم انقلابی جدید بانک استقراضی را با تمام مطالبات و دیونش به دولت ایران واگذار کردند. در آن هنگام هنوز مشکل دیون امین الضرب به بانک استقراضی حل ناشده باقی مانده بود. بدین ترتیب یکی از بزرگترین تجار و صرافان ایران در دوران متأخر قاجاریه بر اثر روابط ناسالم پولی - اعتباری اش با بانک استقراضی چنان دچار بحران شد که هرگز نتوانست اقتدار اقتصادی - تجاری پیشین را به دست آورده و به ناچار راه ورشکستگی و اضمحلال را پیمود.

__________________________________

1. محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه، ص 850 و قهرمان میرزا سالور (عین السلطنه)، روزنامه خاطرات عین السلطنه، جلد سوم، به کوشش ایرج افشار و مسعود سالور، چاپ اول، تهران، اساطیر، 1377، ص 2217 .

2. مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه ج 1. ایران، سال 1317 ق. کارتن 21، پوشه 15.

3.  حسن معاصر، تاریخ استقرار مشروطیت، جلد دوم، ابن سینا،  1352 ص 1063 .

4. قهرمان میرزا سالور (عین السلطنه)، پیشین، جلد سوم، ص 2223 و نیز بنگرید به غلامعلی خان عزیزالسلطان، روزنامه خاطرات عزیزالسلطان (ملیجک ثانی) جلد دوم، به کوشش محسن میرزایی، چاپ اول، تهران، انتشارات زریاب، 1376، ص 1317 .

5. مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه 1. ایران . سال 1327ق. کارتن 52، پوشه 12 .

6. مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه ج 1. ایران، سال 1327 ق. کارتن 52 پوشه 12 .

7. مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه ج . 1. ایران سال 1327 ق، کارتن 52، پوشه 12 .

8. مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه ج.1. ایران. سال 1327 ق. کارتن 52 پوشه 12 .

9. مرکز اسناد موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران ، سند : 1926 – ن 1386/3 .

10. مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه ج 1. ایران سال 1335 ق کارتن 35 پوشه 17 .

11. مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه. ج 1. ایران سال 1335ق. کارتن 35 پوشه 33 .

12. مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه. ج 1. ایران سال 1335ق. کارتن 35 پوشه 33 .

13. مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه. ج 1. ایران سال 1335ق. کارتن 35 پوشه 17 .

14. مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه. ج 1. ایران سال 1335ق. کارتن 35، پوشه 33 .

15. لازم به ذکر است که در آن برهه منات کاغذی تا چندین برابر ارزش اسمی کاهش قیمت پیدا کرده بود.

   صفحه 1