نيلوفر کسري

انديشه تشکيل و تأسيس نظميه (شهرباني) به شيوه کشورهاي اروپايي، به زمان ناصرالدين شاه قاجار مي رسد. او در دومين سفر خود به اروپا در سال 1295ق با مشاهده قواي پليس و نظم و انضباطي که در شهرهاي اروپايي برقرار بود، تصميم گرفت در ايران نيز چنين تشکيلاتي به وجود آورد. وي پس از مراجعت از اروپا، مستشاري ايتاليايي به نام «کنت دو مونت فورت» را استخدام کرده، از اتريش با خود به ايران آورد.

قبل از تأسيس نظميه ناصرالدين شاهي، امور انتظامي شهر توسط قراولها انجام مي شد و محل اجتماع آنان يا پايگاهشان قراولخانه بود. در تبريز بيست قراولخانه و در تهران چهل عدد از آنها وجود داشت. اميرکبير در دوران صدارت کوتاه خود تعداد آنان را افزايش داد و بسياري از قراولخانه ها را به مفهوم پاسدارخانه در راهها و اطراف شهر ايجاد نمود. قراولها به دسته هاي ده تايي تقسيم مي‌شدند. اما پس از بازگشت ناصرالدين از فرنگ به قول صاحب منتظم ناصري «بر حسب اراده همايوني اداره پليس به جهت امنيت شهر توسط نواب اشرف والا اميرکبير نايب السلطنه به رياست مسيو کنت دو مونت فورت در دارالخلافه برقرار گرديد».¹

پس از تدارک مقدمات کار روز 16 ذي القعده ۱۲۹۵ق نخستين تابلو شهرباني تهران سردر عمارت واقع در ابتداي خيابان الماسيه (باب همايون) نصب گرديد. در تابلو عبارت «دارالخلافه» نقش شده از همان روز مردم با واژه پليس آشنا شدند و ديري نپاييد که کنت به لقب «نظام الممالک» ملقب و به منصب امير توماني (سرلشکري) مفتخر و به اخذ نشان و حمايل آن ممتاز گرديد. سال بعد يعني 1296ه.ق کنت قوانيني را که به کتابچه «قانون کنت» معروف شد به شاه ارائه کرد. با تصويب اين نظامنامه، ديري نگذشت که اداره جليله پليس دارالخلافه و احتسابيه به «وزارت نظميه» تبديل گرديد و صورت و قيافه جديدتري يافت و داراي دواير و تشکيلات ويژه‌ايگشت.²

از آن زمان به بعد حقوق و مزاياي نيروهاي شهرباني که گه گاه پرداخت مي شد و گاه تا ماهها به تعويق مي افتاد منظم شد و حقوق و مزاياي آنها افزايش يافت. قبل از آن به يک افسر جزء ماهانه پنج تومان و به افراد پليس ماهانه مقرري ناچيز پنچ الي بيست تومان داده مي‌شد. خيلي وقتها پاسبانها و مأمورين رسمي انتظامي به جاي انجام وظايف پليسي در دکانهاي قصابي و عطاري مشغول به کار مي‌شدند.

اصلاحات کنت دو مونت فورت پس از شهادت اميرکبير و بي توجهي صدراعظمهاي بعدي به جايي نرسيد و در نهايت به کناره گيري او انجاميد. پس از او رياست نظميه به عهده ميرزا ابوتراب خان نظم الدوله که مترجم مخصوص و معاون کنت بود گذارده شد و سپس به ميرزا عيسي وزير مختارالسلطنه، آقا بالاخان سردار، حاج سعيدالسلطنه و اعظم‌السلطنه رسيد و در اوايل مشروطيت بر عهده مسيو يپرم يکي از سران ارامنه گذارده شد، اما پس از کشته شدن وي در جنگ همدان، کارها به عهده يکي از معاونين ارمني او به نام سهراب خان و سپس مظفر اعلم (سردار انتصار) محول شد.

در دوران رياست سردار انتصار يکي از رجال نظامي به نام صولت نظام که بعداً ملقب به سردار شوکت شد، مدرسه اي براي تربيت افسران نظميه به رياست و معلمي سيف‌الدين بهمن تشکيل داد و نيروهاي پليس ورزيده و تعليم يافته تربيت کرد. در اواخر رياست او به تصويب مجلس شوراي ملي مستشاران سوئدي به نامهاي: وستداهل، ارفانس و برگدال استخدام شدند و به تهران آمدند. بدين ترتيب وستداهل به عنوان رياست تشکيلات، ارفانس به رياست پليس تأمينات و برگدال به عنوان رئيس پليس اونيفرم يعني سرکلانتر مشغول خدمت شد. بعدها به تدريج مستشاران سوئدي افزوده شد.³

هيئت مستشاران سوئدي از تاريخ ۱۲۹۲-۱۳۰۳ش قريب ده سال در ايران کار کردند و نظم و انضباطي در تشکيلات پليس به وجود آوردند و نام آن را به نظميه تغيير دادند.

_____________________________

1. اعتمادالسلطنه، تاريخ منتظم ناصري، تصحيح محمداسماعيل رضواني، تهران، دنياي کتاب، 1367، ج3، ص2022.

2. مرتضي سيفي قمي تفرشي، نظم و نظميه در دوره قاجار، تهران، يساولي، فرهنگسرا، 1362، ص55-56 .

3. مجله ايرانشهر، نشريه 22 کميسيون ملي يونسکو در ايران، ج 2، ص1070.