آزيتا لقائي

از سال 1323ق نارضايتي عمومي در ايران به شکل اعتراضات منسجم وارد مرحله نويني شد که در نهايت با انجام تغييراتي در ساختار سياسي حکومت عنوان نهضت مشروطه گرفت. تحصن در سفارت انگليس از مراحل مهم نهضت مشروطه و عامل به ثمر رسيدن آن است. همزمان با مهاجرت علماي مخالف دولت به قم که به مهاجرت کبري شهره است، عده‌اي از تجار تهران در سفارت انگلستان تحصن کردند. آنها به اين بهانه که پس از خروج علما از شهر تأمين مالي و جاني نخواهند داشت به سفارت انگليس رفتند و به مرور بر تعداد آنها افزوده شد و در نتيجه نقش تعيين‌کننده‌اي در تحقق فرمان مظفرالدين شاه براي تشکيل مجلس شورا پيدا کرد.

همانطور که ذکر شد همزمان با مهاجرت علما عده‌اي به بهانه نبود امنيت مالي و جاني در سفارت انگليس متحصن شدند. اما نبود امنيت فقط بهانه بود. حداقل از يک ماه قبل از آن گروهي در فکر تحصن در سفارت انگليس بودند. ايولين گرانت داف کاردار سفارت انگليس در گزارشي به تاريخ 21 ژوئن 1906/ 28 ربيع‌الثاني 1324ق نوشت : ” اگر روزي بشنوم که علما به طور دسته‌جمعي در ساختمان سفارت دولت اعليحضرت پادشاهي در شهر بست نشسته‌اند تعجب نخواهم کرد.“ و به همين دليل سفارت انگلستان مهياي پذيرايي از متحصنين شد و روزي که مردم به سفارت رفتند فوراً چادرهاي متعددي از انبار سفارت بيرون آمد و وسايل پذيرايي هم آماده شد که متحصنين در مضيقه قرار نگيرند.

خاطرات ظهيرالدوله هم گزارش گرانت داف را تأييد مي‌کند. ظهيرالدوله از تصميم آيت‌الله سيد محمد طباطبايي و آيت‌الله سيد عبدالله بهبهاني براي تشويق مردم به تحصن در سفارت انگليس خبر مي‌دهد. مسلم اينکه تحصن در سفارت اقدامي ناگهاني و از روي استيصال نبود که گروهي از تجار براي حفظ جانشان به آن دست زده باشند بلکه از قبل هماهنگي‌هاي لازم صورت گرفته بود. اردشير جي ريپورتر مدعي است که واسطه بين مقامات ملي و سفارت انگليس بوده و براي تحصن موافقت سفارت را کسب کرده است. از طرف ديگر آيت‌الله سيد عبدالله بهبهاني از تجار مي‌خواهد در صورت ضرورت به سفارت انگليس پناهنده شوند. زيرا سفارت به او وعده همراهي داده است. در آغاز عده کمي که تاريخ بيداري ايرانيان تعدادش را نه نفر ذکر مي‌کند در سفارتخانه متحصن مي‌شوند و به اشاره دو نفر از کارکنان ايراني سفارت براي اينکه به موضوع اهميت بيشتري دهند سعي در جلب افراد ديگر به سفارت مي‌کنند آنها و طلاب مدارس و اصناف را تشويق به تحصن کردند و براي اين کار به گروهي از طلاب پول دادند همچنين مقاديري پول در اختيار رؤساي اصناف قرار گرفت تا به افرادي از صنفشان بدهند که در تحصن شرکت کرده و از کسب معاش بازمانده‌اند. به اين ترتيب هر روز بر تعداد متحصنين افزوده شد و اصناف در چادرهاي جداگانه جاي گرفتند. مخارج تحصن را در ظاهر حاج محمدتقي و حاج محمدحسن بنکدار که از تجار درجه دوم بازار بودند متکفل شدند. اما در واقع کميته‌اي براي اين کار تشکيل شده بود و سفارت انگليس هم به لحاظ مالي به آنها کمک مي‌کرد تا قبل از تحصن در سفارت مردم خواهان گشايش عدالتخانه بودند اما پس از آن لفظ مشروطه و کنستي توسيون ميان مردم رواج يافت بي‌آنکه عده زيادي بر مفهوم آن واقف باشند. سفارت انگلستان در طول مدت تحصن کمال همراهي را با متحصنين داشت و در بالا بردن سطح شعارها و تقاضاهاي آنها مؤثر بوده در واقع انگلستان که شاهد نضج‌گيري جنبش اعتراضي ايرانيان بود سعي کرد با قرار گرفتن در مسير حرکت آن تا حد امکان از اين جنبش به نفع مقاصدش بهره گيرد. در سال 1906م/ 1324ق انگلستان تلاش مي‌کرد روسيه را براي تقسيم ايران متقاعد کند و مذاکرات مقدماتي قرارداد مشهور 1907 آغاز شده بود. دولت انگلستان براي چانه‌‌زني با روسيه و کسب امتيازات بيشتر بايد وزنه قدرت را در ايران به نفع خود سنگين مي‌کرد. همراهي با مردم در نهضت براي سفارت انگليس و دولت انگلستان کسب وجهه مي‌کرد و مردم از آنها به عنوان حاميان مشروطه ياد مي‌کردند. متحصنين تا مدتي با مهاجرين قم هماهنگي داشتند اما پس از عزل عين‌الدوله از صدارت و صدور فرمان تأسيس مجلس شورا اختلاف بين متحصنين و مهاجرين نمود يافت. متحصنين خواهان ادامه تحصن تا گشايش مجلس بودند اما مهاجرين قم خواهان بازگشت به تهران و پايان تحصن شدند. اختلاف ديگر آنها در قبول فرمان شاه بود. مهاجرين به فرمان شاه اعتماد داشتند اما متحصنين آن را کافي نمي‌دانستند و خواهان تأييد فرمان شاه از سوي سفارت انگليس شدند. متحصنين نتوانستند در مقابل مهاجرين مقاومت کنند زيرا روزي که علما به تهران بازگشتند مردم از سفارتخانه براي استقبال از آنها خارج شدند و تعداد کمي هم که در سفارتخانه باقي مانده بودند پس از مذاکره با آيت‌الله بهبهاني و آيت‌الله طباطبايي حاضر شدند سفارت انگليس را ترک کنند و به تحصن خاتمه دهند.