سكينه كريمي

الكساندر گريبايدوف در پانزدهم ژانويه 1795م. در مسكو به دنيا آمد و در 1810 وارد دانشگاه آن شهر شد. در سال 1812 به خدمت نظام وارد گرديد و از سال 1814 به كار نويسندگي و ادبي پرداخت. نخستين نمايشنامه او در سال 1815 به نام «همسران جوان» در سن پطرزبورگ نمايش داده شد. ²

گريبايدوف در سال 1817 وارد مدرسه عالي وزارت امور خارجه گرديد و از آن پس در سلك كارمندان آن وزارتخانه در آمد. كمي بعد از آن كه آخرين نمايشنامه وي به نمايش گذارده شد، وزارت امور خارجه او را به سمت منشي هيئت نمايندگي سياسي مأمور ايران برگزيد و او در 28 اوت 1818 (25شوال 1233ه.ق) به سوي ايران عزيمت كرد. بدين گونه، گريبايدوف در 21 اكتبر 1818 (20 ذيحجه 1233) به تفليس و در سوم فوريه سال 1819 (هفتم ربيع الثاني 1234) وارد ايران شد. در اين سفر مدتي در تبريز و چندي هم در تهران توقف نمود و سر انجام در سپتامبر آن سال به همراهي عده اي از اتباع روسيه كه از زمان جنگ اول ايران و روسيه در ايران مانده بودند به گرجستان بازگشت.

گريبايدوف، بار ديگر در اوايل فوريه سال 1820( ربيع الثاني 1235ه.ق) به ايران سفر كرد و اين بار تا ماه نوامبر 1821 ( صفر 1236) يعني يك سال و دو ماه در ايران بود و در بازگشت به تفليس به عنوان كاردار هيئت نمايندگي سياسي روسيه كه به رياست يرملوف (Ermolov) به ايران مي آمد، انتخاب شد. پس از خاتمه اين مأموريت و مراجعت به تفليس، در فوريه 1823 به مسكو و سن پطرزبورگ بازگشت. ³

در اواخر سال 1825(1241ه.ق)، مجدداً در معيت ژنرال يرملوف، به قفقاز رفت و در اين هنگام (1820م) با نينا چاوچاوادزه (Nina Chavchavadze) دختر الكساندر چاوچاوادزه شاعر گرجي ازدواج كرد و چند ماه بعد به جرم شركت در توطئه و كودتايي كه در 25 دسامبر بر ضد نيكلاي دوم به وقوع پيوست، دستگير و به سن پطرزبورگ اعزام شد و در آنجا مورد محاكمه قرار گرفت و پس از چهار ماه آزاد گرديد. ⁴

مقارن اين احوال در شانزدهم ژانويه 1826 (10 ذيقعده 1241ه.ق) جنگ دوم ميان ايران و روسيه آغاز شد و گريبايدوف مأموريت يافت در ستاد فرماندهي قفقاز به سمت منشي ژنرال پاسكيويچ، فرمانده نيروهاي روسيه، انجام وظيفه نمايد، او در سوم سپتامبر وارد تفليس گرديد. از اين پس تا پايان جنگ گريبايدوف حضور داشت تا آنكه جنگ خاتمه يافت.

با خاتمه جنگ ايران و روسيه، معاهده تركمان چاي، كه متن روسي آن به قلم و طرح گريبايدوف بود، در حضور آصف الدوله و وزير امور خارجه ايران به امضا رسيد ( 22فوريه 1828- پنجم شعبان1243) و به موجب فصل شانزدهم عهدنامه وي مأموريت يافت كه عهدنامه را براي تصديق امپراتور به سن پطرزبورگ برد كه در آنجا مأموريت جديدي كه طرح آن از پيش آماده شده بود به وي ابلاغ گرديد و آن چنين بود كه ضمن انجام مأموريت براي اجراي مفاد توافق شده در عهدنامه، غرامت جنگي را نيز دريافت دارد. ⁵ او از قبول اين مأموريت سخت بيمناك بود، اما به هر حال در بيست و هفتم ربيع الاول 1244(17 اكتبر 1828) به تبريز رسيد و پس از مدتي توقف در آنجا، روز دوازدهم جمادي الثاني (20 دسامبر) به سوي تهران حركت كرد و در پنجم رجب (11ژانويه1829) به تهران وارد شد و فرداي ورود خود به حضور فتحعليشاه بار يافت و اعتبار نامه خود را تسليم نمود. وي بلافاصله پس از انجام تشريفات رفتاري را پيش گرفت كه نه تنها شاه و درباريان بلكه مردم كوچه و بازار تهران را ناراضي و خشم آلود ساخت. ⁶

مسئله ديگري كه دست آويز گريبايدوف شد و سرانجام نيز سبب بروز غائله عوام تهران شد، موضوع زنان ارمني و گرجي بود كه مسلمان شده و به حكم شرع اسلام در خانه بعضي رجال ايراني به سر مي بردند و گريبايدوف به عنوان اينكه اسراي روسي مي باشند به استناد مفاد ماده سيزدهم عهدنامه تركمان چاي، با همراهي و هدايت «آقا يعقوب ارمني»، يكي از خواجه سرايان فتحعلي شاه، كه خانواده هاي ايراني را خوب مي شناخت به تفتيش خانه رجال و مطالبه زنان گرجي و ارمني ( علي الخصوص زنان خانۀ آصف الدوله) پرداخت. ⁷ اين رفتار كه مخالف سنن و رسوم ايرانيان و بر خلاف قوانين شرع اسلام بود، سرانجام موجب تحريك احساسات عام شد و مردم تهران به رهبري ميرزا مسيح مجتهد به سفارت روسيه حمله بردند و در زد و خوردي كه ميان آنها و اتباع سفارت روس روي داد كليۀ اعضاي هيئت سفارت بجز يك تن كه مالتسوف (Maltsev)، دبير اول سفارت بود، به قتل رسيدند و چيزي نمانده بود كه جنگي ديگر رخ دهد كه با اعزام «خسرو ميرزا» فرزند عباس ميرزا به مسكو و نامه اي از شاه قاجار مبني بر عذرخواهي براي امپراتور، كار به مصالحه كشيد و ميرزا مسيح به تقاضاي دولت روس به عتبات تبعيد شد. ⁸

-------------------------------------------------------------

1- http://en.wikipedia.org/wiki/Alexander-Griboyedov

2- غلامحسين مصاحب. دايرة المعارف فارسي، ج 2. ص 2391

3- جهانگير قائم مقامي. نكاتي درباره واقعه قتل گريبايدوف، ص 258-259

4- بررسيهاي تاريخي. سال 4، ش 5. ص255-278

5- فتح الله عبدالله يف. گوشه اي از مناسبات روسيه و ايران و سياست انگلستان در آغاز قرن نوزدهم. ترجمه غلامحسين متين، ص 203-204

6- حامد الگار. دين و دولت در ايران و نقش علماء در دورۀ قاجار، ترجمه ابوالقاسم سري، ص 136

7- ابوالقاسم حالت. پيروزمندان تاريخ، ص 106-113

8- علي اكبر بينا. تاريخ سياسي و ديپلماسي ايران، ج 1، ص 249-251؛ محمد علي منوچهري. مذهب و سياست در جهان، ص709-711.