محمدحسن پورقنبر
Mpourghanbar8@gmail.com
ظهورِ پديده موردنظر، گويا به اواخر بهار 1303ش برميگردد، زماني که در برخي مناطق مرکزي ايران، به عبارتي دقيقتر، نواحي تفرش و اراک کنوني، مطالبي دالِّ بر مرگومير گاوها گزارش گرديد1، البته مقارن با همان برهه زماني، اين معضل، گريبانِ ساکنين قم و نواحي اطراف آن را نيز گرفته بود بهطوريکه برخي زارعين قمي در نامهاي به مجلس شوراي ملي، نارضايتي شديدِ خود را از خسارات وارد شده بر معيشتشان، به خاطر آفت محصول کشاورزي و همچنين مسئله گاوميري ابراز داشته، تقاضاي رسيدگي به اين موضوع و رفع مشکلاتشان را از سوي مسئولين کشور داشتند2. با اين حال، تشديد و گسترش اين چالش، از مرداد همان سال آغاز شد و به سرعت نيز نواحي قزوين، تهران و مناطق اطراف آن مانند بومهن، دماوند، ورامين3 را درنَوَر ديد.
ميزان تلفات گاوها به حدي بود که نماينده قزوين در مجلس پنجم شوراي ملّي (محمدعلي الموتي) نامهاي به رئيس وقتِ مجلس، ميرزا حسينخان پيرنيا نوشته و با متذکر شدن وخامت اوضاع، تقاضاي رسيدگي از سوي مقامات کشوري به اين موضوع را نمود4. همچنين بنابر خبري در همان مقطع زماني، «شکايات واصله بمرکز مشعر است که مرض گاوميري در بلوکات قزوين و خمسه و شهريار و غيره رو باشتداد گذارده، هرگاه اقدامات لازمه براي جلوگيري از مرض مزبور جدا بعمل نيايد در آتيه نزديکي در صفحات مزبور يک فرد گاو پيدا نخواهد شد»5.
با گذشت زمان و به تدريج، بر دامنه نفوذ و وخامت شرايط در زمينه مذکور، افزوده گرديد6. بنابر گزارشي، در نواحي اطراف «زاويه مقدسه حضرت عبدالعظيم»، طي چند روز، 180 راس گاو به خاطر طاعون گاوي تلف شدند7. گويا اين اوضاع بحراني، تا ماهها بعد، در نواحي حومه پايتخت و شهرهاي اطراف آن استمرار يافت8، و ظاهرا تلفات ناشي از آن نيز چشمگير و قابل توجه بود، بهطوري که بعضا انتقاد توام با مطايبه و طنز برخي نشريات فکاهي، نسبت به عدم توجه لازمه از سوي مسئولين مملکتي در اين زمينه را هم برميانگيخت: «بعد از وصول جرايد طهران به برزخ و اطلاع يافتن گاوها از تصميم فوايد عامه که سي هزار تومان مخارج جلوگيري از مُردن آنها پيش بيني کرده، خوشوقت شده و چون ميدانستند از نژاد آنها در اطراف طهران کسي باقي نمانده و همه مردهاند تلگرافا بپاس حقشناسي و ترحم استدعا کردهاند اين پول بين دهاقين و صاحبان آنها تقسيم شود»9.
با ورود به سال 1304ش، بر ميزان شدت و گسترش نفوذ اين روند ناميمون براي بخش قابلتوجهي از مردم افزوده شد. علاوه بر تشديد مجدّد گاوميري در مناطق شرقي تهران منجمله خوار (گرمسار)10، منطقه سمنان و حومه آن هم که تاکنون معضل جدي در اين زمينه نداشتند، از همان آغاز سال 1304ش، بهطور محسوس اين چالش را تجربه کردند11. ميزان شدّت اين مسئله در نواحي شرقي پايتخت و اطراف سمنان به اندازهاي بود که حتي نماينده وقت دامغان و سمنان در مجلس پنجم شوراي ملي را به واکنش واداشت، بهطوري که در سخنان‌اش در صحن علني مجلس، خواستار رسيدگي جدّي و فوري به اين موضوع شد:
چند سال است که در مملکت ايران مرض گاوميري پيدا شده و در اطراف مملکت خسارات زيادي به فلاحت وارد آورد. اخيرا در مرکز هم شيوع پيدا کرد حالا اين مرض سرايت کرده به حدود شرقي و گاوهاي ورامين و خوار را مبتلا کرد و به گاوهاي سمنان و حدود سمنان هم سرايت کرد و اگر از طرف دولت جدا وسايل جلوگيري آن فراهم نشود کمکم به طرف خراسان هم خواهد رفت و يکي از عوامل مهم زراعت که منبع عايدي اين مملکت است از بين خواهد رفت12.
بعد از آنکه در اواسط سال 1304ش، تا حدود زيادي از ميزان شدت وخامت اوضاع در ارتباط با مرگومير گاوها در نواحي مرکز ايران کاسته شده بود، اما اين روند، بار ديگر از ماههاي پاياني سال مذکور، از سر گرفته شد. در مناطق محلّات و دليجان، شرايط به صورت کاملا نامساعد گزارش گرديد. اهالي آنجا و البته نقاطي مانند قزوين و حومه شمالي آن، از اوايل فصل زمستان، با اين چالش روبه رو شده، خسارت قابل ملاحظهاي را متحمل گرديدند و در حالي که از مسئولين حکومتي مستقر در پايتخت، درخواست مساعدت براي جلوگيري از گسترش بيش از پيشِ اين آفت دامي نمودند، اما «موسسه دفع آفات حيواني فعلا باندازه وسعت نيافته که عمليات مزبور در آن نقاط نيز بسط يابد و مامورين و متخصصين موسسه اغلب در قسمتهاي گيلان و مازندران مشغول به کار هستند»13. با تداومِ شدتِ گاوميري و خسارات سنگينِ ناشي از آن به مردم قزوين، نماينده قزوين، بار ديگر، مستقيما به رئيس مجلس ملي نامه نوشته، از عدم توجه مسئولين دولتي به اين امر ابراز نارضايتي نمود و خواستار پيگيري ماجرا از سوي مجلس گرديد. رئيس وقت مجلس يعني پيرنيا هم موضوع را به وزارت فلاحت، تجارت و فوايد عامه گزارش داد و خواستار رسيدگي به اين مسئله شد14.
سال 1305ش نيز براي بسياري از روستاييانِ نواحي مرکزي ايران، خوشيمن نبوده و همچنان امراض گاوي سبب نابودي بسياري از گاوها ميشد. گستره وسيعي از دامغان تا محلّات، و بهخصوص مناطق اطراف پايتخت را دربرگرفته، به تناوب زماني و مکاني در بسياري از نواحي مرکز ايران، تعداد زيادي از گاوها را تلف نمود. برطبق گزارشي مورخِ اواسط شهريورماه، طاعون گاوي در دامغان شايع گرديد15. در خبري ديگر مربوط به همان نقطه ايران:«ازدامغان اطلاع ميدهند مرض طاعون گاوي چند هفته است در دامغان بروز کرده و امروز چهار روز است که شدت کرد و در قريه مايان امروز ده فرد گاو تلف شدند. چنانکه عاجلا از طرف موسسه دفع آفات حيواني اقدام نشود ضررهاي غيرقابل جبراني بامور فلاحت وارد خواهد شد»16.
اطراف تهران هم وضعيت چندان مساعدي نداشت. خبري مبني بر روبه رويي مردم حومه ورامين در جنوب پايتخت، با پديده مرگومير گاوها، در مهرماه منتشر گرديد17. در آبان ماه، خبر ديگري در راستاي شيوع گاوميري در برخي نقاط طالقان انتشار يافت18. در ناحيه غار، واقع در جنوب تهران، نشانههايي از بيماري دامي در اسفندماه گزارش شد که دو نفر از اداره صحيه، همراه با مقداري سرم، بدان سوي اعزام شدند19. آفت گاوميري، در صدوپنجاه کيلومتري شرق پايتخت ايران يعني در محدوده فيروزکوه هم رخنه کرده بود که مطابق با روايتي مورخ سوم بهمنماه، متجاوز از هزار گاو تلف شدند20. در برخي نقاط نيز صدمات ناشي از نابودي دامهاي اهلي با فشار ماموران مالياتي توام گرديده، توده مردم مفلوک و بينوا را در وضعيت طاقتفرسايي قرار ميداد، چنانکه در همين راستا، نامهاي از سوي برخي افراد در ساوجبلاغ به مجلس شوراي ملي، و سپس از طرف مجلس، بهمنظور پيگيري ماجرا، به وزارت ماليه فرستاده شد. مضمون نامه بدين ترتيب بود که «رعاياي خالصه ساوجبلاغ» از شرايط موجود ابراز نارضايتي کرده، از اقدامات ماموران مالياتي در راستاي فشار به آنها به منظور گرفتنِ ماليات، آن هم در زماني که به علت خسارات شديد ناشي از گاوميري، استطاعت پرداخت مبلغ موردنظر را ندارند، شکايت خود را اظهار داشتند21. مردمان منطقه کوهپايهاي و خوش آبوهواي شمال پايتخت يعني نياوران و شميرانات هم از آفت حيواني موردنظر ايمن نبودند22. بروز امراض گاوي در آنجا، نه تنها از بُعد اقتصادي ـ اجتماعي، طبيعتا خساراتي به همراه داشت، بلکه چالشي از نوعي ديگر يعني در زمينه بهداشت عمومي ايجاد ميکرد، بدين ترتيب که:
اداره صحيه کل بوزارت فوايد عامه اطلاع ميدهد که بر طبق اطلاعات واصله در حصار بوعلي و نياوران واقعه در شميران مرض سياه زخم بين حيوانات شايع و چون محل مزبور نزديک بشهر است بمحض مشاهده علائم مرض، گاو مريض را بشهر آورده بقصابها ميفروشند. مقتضي است بموسسه دفع آفات دستور دهيد مامور و دوا براي جلوگيري اعزام و از سرايت آن بساير قرا اقدام عاجلي بنمايد23.
همچنانکه در دو ناحيه کن و سولقان که بسيار نزديک به تهران بوده و در منتهياليه شمال غرب آن قرار داشتند، اخبار حاکي از آن بود که با شيوع امراض گاوي در آنجا، معدودي از گاوهاي مريض، ذبح گرديده و به مصرف مردم رسانده شد، ازينرو، بيماري سياهزخم در ميان اهالي شيوع پيدا نمود24. بعلاوه، در پي وقوع بيماريهاي دامي در محلّات(استان مرکزي کنوني) طي مهرماه 1305ش، چالش مزبور يعني ذبح گاوهاي مريض(عمدا يا سهوا)، فروش و در نهايت نيز مصرف گوشت آن در ميان مردم، روايت شد، که در نتيجه آن، مسئولين حکومتي در آنجا وارد عمل گرديده، مراقبت شديدي در راستاي ممانعت از ذبح گاوهاي بيمار صورت گرفت25. همچنين رويدادي مشابه اين مسئله، از کرمانشاه گزارش شد: «دکتر بلدّيه کرمانشاه نيز راپورت ميدهد همه روزه گوشتهاي گاوها را معاينه کرده، اجازه حمل داده ميشود و در ضمن با قصابان قرار گذارده است که همه روزه عصر گاوها را معاينه نموده اجازه ذبح آنها را بدهد»26.
در سال 1306ش تا حدود زيادي از ميزان دامنه نفوذ و حدت اين بلاي موسوم به گاوميري کاسته گرديد با اين حال، کاملا برطرف نشده بلکه بعضا سبب بهخطر افتادن معاش ساکنينِ برخي قسمتهاي مرکزي ايران ميشد. در ينگي امام (واقع در شمال غربي کرج)، خبري دال بر شيوع مرض گاوي و تلفات شديد ناشي از آن در مرداد ماه روايت شد27، در ساوه نيز شرايط مشابهي حاکم بود28، با اين تفاوت که گفته شده، علت گاوميري در آنجا، نه طاعون گاوي، بلکه شاربن يا همان سياهزخم بود، ازينرو، تقاضاي ارسال سرم ضدشاربن از موسسه دفع آفات حيواني در پايتخت نمودند29.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. آرشيو اسناد کتابخانه مجلس، شماره بازيابي 10/1/23/128/5.
2. همان، شمارههاي بازيابي13/1/22/127/5؛ 22/1/22/127/5.
3. آرشيو اسناد موسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، شماره راهنما 17-269-3م؛ مشروح مذاکرات مجلس ملي، دوره 5، جلسه 58، 24سنبله1303ش.
4. آرشيو اسناد کتابخانه مجلس، بازيابي 53/1/28/137/5.
5. روزنامه ستاره ايران، سال1303ش، شماره 9، ص2.
6. همان، شماره 17، ص1.
7. همان، شماره 25، ص1.
8. روزنامه شفق سرخ، سال1303ش، شماره307، ص1.
9. نشريه ناهيد، سال 1303ش، شماره37، ص6.
10. روزنامه شفق سرخ، سال 1304ش، شماره324، ص2.
11. همان، شماره 318، ص2.
12. مشروح مذاکرات مجلس ملي، دوره 5، جلسه155، ارديبهشت1304.
13. روزنامه شفق سرخ، سال 1304ش، شماره428، ص2.
14. آرشيو اسناد کتابخانه مجلس، شماره بازيابي210/1/28/138/5.
15. روزنامه اطلاعات، سال 1305ش، شماره 39، ص2.
16. همان، شماره37، ص2.
17. روزنامه ستاره ايران، سال 1305ش، شماره 29، ص2.
18. روزنامه اطلاعات، سال 1305ش، شماره 63، ص2.
19. همان،شماره 169، ص2.
20. همان،شماره 135، ص2.
21. آرشيو اسناد کتابخانه مجلس، شماره بازيابي 74/1/4/89/5.
22. روزنامه ستاره ايران، سال1305ش، شماره100، ص2.
23. روزنامه اطلاعات،سال 1305ش، شماره93، ص2.
24. روزنامه ستاره ايران، سال 1305، شماره134، ص3.
25. روزنامه اطلاعات، سال 1305ش، شماره 47، ص1؛ روزنامه ستاره ايران، سال 1305ش، شماره52، ص2.
26. روزنامه اطلاعات، سال 1305ش، شماره 47، ص1.
27. همان، سال1306ش، شماره274، ص3.
28. همان، شماره 273، ص2.
29. همان، شماره 275، ص2.
138
معضلِ گاوميري در مناطق مرکزي ايران (1303-1306ش) 
نسخه قابل چاپ
ارسال برای دوستان
- 