مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران IICHS

طوبي مرتضوي

شايد برايتان جالب باشد بدانيد که در عهد ناصرالدين شاه قاجار اعضاي سفارت روسيه هم از طرفداران نشستن پاي تعزيه و عزاداري امام حسين (ع) بوده‌اند. اسنادي از آن دوره بر جاي مانده است که نشانه تقاضاي اعضاي اين سفارت از شاه براي حضور در مراسم تعزيه و موافقت و شرط و شروط شاه قاجار است.

برگزاري مراسم تعزيه يکي از با اصالت‌ترين هنرهاي نمايشي است که با اعتقادات مذهبي مردم ما گره خورده و از ديرباز اين نمايش سنتي ـ مذهبي طرفداران زيادي را در بين مردم مسلمان کشورمان داشته است. امروز اين هنر نمايشي حتي در تمام دنيا به عنوان بخشي از هنر نمايشي سنتي مردم ما جا افتاده است. اين هنر در کشورمان سابقه‌اي طولاني دارد و به روايت تاريخ فقط در سالهاي اخير نبوده که مورد توجه ديگر کشورهاي جهان قرار گرفته است.

عزاداري و تعزيه‌خواني از ديرباز مورد توجه و استقبال مردم ايران بوده است. تعزيه‌خواني در دوره‌ صفويان رونق پيدا کرد ولي تعزيه در دوره ناصرالدين شاه به اوج خود رسيد تا آنجا که بسياري اين دوره را عصر طلايي تعزيه مي‌نامند. برگزاري تعزيه در زمانهاي گذشته در کاروانسراها، بازارها و گاهي در منازل بود و اما در دوره ناصرالدين شاه در تکايا و حسينيه‌ها به اجرا درآمد. در بيش از 300 مکان مشخص تعزيه اجرا مي‌شد که معروفترين و مجلل‌ترين اين تکايا، تکيه دولت بود .

[3787- 1ع]

حلقه زنانه دايره‌وار به دور سن نمايش. زنان به عنوان تماشاچي نقش مهمي در اين رويداد داشتند، از معدود مواردي که زنان امکان حضور اجتماعي داشتند!

علم شدن بناي تکيه دولت

علت ساخت تکيه دولت را اين‌طور نوشته‌اند: معتبرترين و وسيعترين تکيه‌هاي تهران که تعزيه‌هاي دولتي در آن برگزار مي‌شد تکيه حاج‌ميرزا آقاسي يا تکيه دولت قديم بود که تکيه عباس‌آباد ناميده مي‌شد به علت استقبال شديد مردم، خصوصا زنان از نمايشهاي مذهبي، ازدحام حاصل از کوچکي فضاي تکيه عباس‌آباد، کار تعزيه‌خواني و شبيه‌گرداني مختل و نياز به تکيه بزرگتري احساس مي‌شد به اين جهت، ناصرالدين شاه همزمان با دستور شروع بناي شمس‌العماره، امر به ساخت تکيه بزرگي در داخل ارگ سلطنتي صادر کرد.

در جنوب غربي کاخ گلستان، کنار شمس‌العماره و روبه روي مسجد شاه سابق بنايي وجود دارد که به تکيه دولت معروف است اين بنا درسال 1248 شمسي (1284 هجري قمري) به فرمان ناصرالدين شاه و با هزينه‌اي بالغ بر يک صدو پنجاه هزار تومان و در مدت 5 سال ساخته شد. عده‌اي منزل مسکوني اميرکبير و عده‌اي ديگر علاوه بر آن، قسمتي از زندانخانه دولتي و سياهچال که گرمابه‌ مخروبه‌اي بوده و انبارهاي قديمي را محل مورد استفاده براي احداث بناي تکيه دولت مي‌دانند .

تکيه دولت از بلندترين بناهاي پايتخت تا پيش از ساختن کاخها و ساختمانها در اواخر دوره قاجاريه بوده به طوري که از پنج فرسنگي شهر پيدا بود. بناي تکيه دولت به صورت منشوري هشت‌ضلعي مدور، چهار طبقه و همه از آجر است که دور تا دور آن غرفه‌هايي طاق‌مانند ساخته شده که با قاليها و انواع پارچه و جار و چراغ و آينه و گلدان و بعضي ظروف ديگر زينت مي‌کردند و چهل‌چراغها و قناديل از سقف آن آويخته و مي‌افروختند و به آن طاقنما مي‌گفتند. عکس صاحب طاقنما يا يکي از پدرانش را بالاي آن قرار مي‌دادند. هر يک از اين طاقنماها به امير، وزير و يا حکمراني تعلق داشت. طاقنماهاي طبقه اول تا سوم مخصوص اهل اندرون بود و خانمها در طبقه اول و دوم و خدمه در طبقه سوم قرار مي‌گرفتند. ارتفاع تکيه دولت حدود 24 متر و با مساحت تقريبي 2824 متر مربع و گنجايش حدود 20 هزار نفر طراحي شده بود.

[385- 1ع]

عوامل تعزيه تکيه‌ دولت. معين‌البکا طومار به دست، يزيدخوان و شمرخوان، حسين‌خوان، عباس‌خوان الي آخر

تکيه دولت پس از مشروطيت رونق خود را از دست داده و به صورت مخروبه‌اي درآمد و بين سالهاي 1325 و 1326 تخريب گرديد که امروزه آن را در قالب بانک ملي شعبه بازار مي‌بينيم .

حکايت حضور روسها در تکيه دولت براي تماشاي تعزيه

حضور اتباع بيگانه در تکيه دولت ممنوع بود ولي اگر اعضاي سفارتها تمايلي به تماشاي اين مراسم داشتند بايستي با هماهنگي وزير امور خارجه و خان سالار دربار و صدور فرمان شاه در اين مراسم حضور مي‌يافتند. سند زير از مجموعه اسناد موسسه‌ مطالعات تاريخ معاصر ايران است که حاوي نامه‌اي است از ميرزا حسين‌خان مشيرالدوله وزير امور خارجه خطاب به شاه مبني بر درخواست اجازه‌ حضور اعضاي سفارت روسيه مانند سنه گذشته از مراسم تعزيه‌خواني ايام محرم در تکيه دولت. مشيرالدوله از شاه درخواست مي کند که به عضدالملک به عنوان خان سالار دربار و ناظر بر امور تکيه دولت مقرر کند که طاقنمايي را براي حضور آنها اختصاص دهند. شب يا روز بودنش را به صلاحديد شاه واگذار مي‌کند و مي‌نويسد: هر طور که شاه صلاح بدانند، امر کنند. در حاشيه نامه، شاه خطاب به مشيرالدوله مي‌نويسد که همين دستخط را به عضدالملک بدهيد، يک طاقنما، که اطراف آن را با زنبوري استتار کنند (زنبوري به پرده‌هايي گفته مي‌شد که براي محفوظ نمودن بانوان دربار از ديد نامحرمان، جلوي طاقنما مي‌آويختند) محض جلوگيري از حرف و حديثهاي بعد از آن. شاه تاکيد مي‌کند که روز نباشد و شب براي تماشا به تکيه دولت بيايند.

سند درخواست روسها براي تماشاي تعزيه

قربان خاک پاي فلک‌آساي مبارک اقدس همايون شوم پارسال در ايام عاشورا [محرم] من‌غير رسم به سفارت روس اجازه‌ تماشاي تکيه مبارکه را مرحمت فرموده بودند، امسال که اينها تازه آمده‌اند، ضمنا همين استدعا را از خاک‌پاي مرحمت اقتضاي اقدس همايوني روحنا فداه دارند. چنان‌چه اراده عليه مبارکه علاقه گيرد، به جناب عضدالملک امر و مقرر فرمايند يک طاقنمايي را معين کنند، شب يا روز، هر وقت که صلاح باشد به آن‌ها اطلاع داده شود بيايند تکيه مبارکه را تماشا کنند، امر، امر اقدس جهانمطاع همايوني روحنا فداه است.

]حاشيه سمت راست بالا[

مشيرالدوله، همين دستخط را به عضدالملک بدهيد. يک طاقنما پارسال هم حاضر کردند؛ ولي شب بود، روز نمي‌شود. امسال هم شب قرار بدهند؛ زنبوري کشيده حاضر کنند، بيايند تماشا کنند. ولي، روز نباشد، شب باشد؛ بي زنبوري هم نباشد.

[سند 5125 ق]