مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران IICHS

معصومه عمادي

بلديه در ايران، يک قرن قدمت دارد. «بلد» به معناي شهر، و «بلديه» نام قديم «شهرداري» است. اولين بلديه در کشاکش حوادث مشروطه، در تهران تأسيس شد.

پيش از تشکيل بلديه، مردم هر شهر طبق آداب و رسوم و اعتقادات شخصي و ديني، بدون مداخله حکومت، خدمات شهري را انجام مي‌دادند، و هر کس جلو خانه و دکان خويش را تميز مي‌کرد.

[5343- 1]

ميدان توپخانه و نمايي از قسمت غربي ساختمان شهرداري، واگن اسبيها هنوز برچيده نشده است

پس از پيروزي مشروطه، در سال 1285ش مشکلات مختلفي در اداره امور شهرها، در زمينه‌هايي مانند: بهداشت شهري، آبرساني و ... وجود داشت. نمايندگان مجلس اول، درصدد تدوين زمينه‌هايي مانند بهداشت شهرها برآمدند، که اين عمل، منجر به تدوين اولين قانون شهرداريها با عنوان «قانون بلديه» در تاريخ 19 خرداد 1286ش شد.

اين قانون 108 ماده‌اي، به تصويب نمايندگان مجلس رسيد. هدف از تاسيس بلديه، «شهرداري»، تامين منافع شهرها، و رفع نياز شهرنشينان اعلام شد. و در اين قانون پيش‌بيني شد که اعضاي آن را مردم انتخاب کنند، البته زنان حق رأي نداشتند.

انجمن بلديه داراي اختيارت گسترده‌اي در امور شهري بود. رياست اداره بلديه بر عهده رئيس انجمن بلديه، که از ميان اعضاي انجمن و با اکثريت آراء انتخاب شده بود، با عنوان «کلانتر»، که معادل «معاون اول شهردار» بود، شناخته مي‌شد.

[5364- 1]

آذين‌بندي ساختمان بلديه

در اوايل مشروطه حمايت جدي از تشکيل يک بلديه قانوني انجام نشد، و با وجود تلاشي که شد، بلديه در اوايل مشروطيت شکل نگرفت. چنانکه اولين بلديه قانوني در تهران در سال 1289، يعني سه سال بعد از تصويب قانون تأسيس بلديه در مجلس شوراي ملي، شکل گرفت.

اولين بلديه تهران، به نيابت سلطنت، «عضدالملک قاجار» ¹ و به رياست «خليل‌خان اعلم‌الدوله» (ثقفي)، تأسيس شد. اين اداره در محلي به نام «خيام‌خانه»، استقرار يافت. اداره بلديه، بعداً زيرنظر وزارت داخله انجام وظيفه مي‌کرد. نخستين کسي که از طرف اين وزارتخانه، حکم رياست بلديه را گرفت، شخصي به نام يمين‌السلطنه بود. وظيفه عمده در زمان عضدالملک، سنگفرش کردن چند خيابان مهم و نظافت کوچه و خيابانهاي دارالخلافه بود.

در سال 1290ش با پيشنهاد دولت، مبني بر انفصال انجمنهاي بلدي موافقت شد. اين موضوع، به معناي فسخ قانون بلديه نبود، بلکه براي اصلاح قانون بلديه و افزايش ميزان کارآيي انجمنهاي بلدي اينگونه تصميم گرفته شد و اداره بلديه همچنان بر اساس قانون، به کار خود ادامه داد. با وجود اينکه دولت سعي کرد، بلديه را به خود وابسته کند، ليکن اين جريان تا کودتاي 1299 عملي نگرديد.

[465-4]

تجمعي از اجزاي بلديه و اصحاب مطبوعات!

پس از کودتا و روي کار آمدن سيدضياءالدين طباطبايي، و تسلط دولت بر تمامي امور، نخست‌وزير براي رسيدن به اهدافش، تصميم گرفت نهادهاي مستقلي مانند بلديه را به دولت وابسته کند. از اين رو، با تدوين نظامنامه‌اي در هيئت دولت، در سال 1300ش، اداره بلديه، وابسته به دولت شد. و بدين‌سان تحولات آن، تحت تاثير تصميمات «قدرت سياسي»، قرار گرفت. بر اساس اين نظامنامه، رياست تشکيلات بلديه تهران، زير نظر رياست وزراء قرار گرفت، و نخست‌وزير از طرف خود کفيلي براي اداره بلديه تعيين کرد. در همين سال ساختمان مرکزي بلديه به ميدان سپه انتقال يافت.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. عليرضاخان عضدالملک فرزند موسي‌خان قاجار و برادرزاده مهدعليا مادر ناصرالدين شاه.