مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران IICHS

عليرضا ذاکر اصفهاني

گرچه ادبيات اين دوره از بار سياسي کمتري برخوردار بود، با اين حال، يک مسئله سياسي همچنان سرلوحه فعاليتهاي ادباي وقت بود و آن ناسيوناليسم باستانگرا بود. وجه اختلاف اين ناسيوناليسم با ناسيوناليسم دوره قبل جنبه فرهنگي آن بود که آن را با ناسيوناليسم سياسي قبل متفاوت مي‏ساخت، ناسيوناليسمي که به عنوان ايدئولوژي رژيم جهت ايجاد اقتدار و مشروعيت سياسي از آن بهره گرفته مي‏شد. چنين ايدئولوژي‏اي در قالب مباحث ايرانشناسي و تحقيقات تاريخي درونمايه ادبيات وقت را تشکيل مي‏داد. براي مثال، تعدادي از مقالات محمدعلي فروغي (1256-1321ه . ش)، يکي از تئوريسينها و پراکتيسينهاي دستگاه حکومت، عبارت‏اند از:

«خطابه در آثار ملي»، «نفوذ زبانهاي بيگانه در زبان فارسي»، «مقدمه بر خطابه بهرام گور تهمورس انگلساريا»، «پيام من به فرهنگستان»، «فرهنگستان چيست؟»، «ايران را چرا بايد دوست داشت؟» «درباره تاريخ ايران».¹فروغي همچنين به تنظيم و تلخيص شاهنامه همت گماشت و ابياتي در مدح شاه به آن اضافه کرد.² اين اقدام او انتقادات زيادي از سوي ادباي وقت، مانند ملک‏الشعراي بهار نسبت به او در پي داشت.

رويکرد فوق در آثار مختلف ادبي اين دوره مشهود است. در زمينه نمايش، گريگور يقيکيان، نمايشنامه‏هاي صادق هدايت، ميرزاده عشقي، ابوالحسن فروغي، تندرکيا، محقق‏الدوله، علي نصر با همان سمت و سو نوشته مي‏شوند که عمدتاً داراي مضاميني تاريخي و بيشتر اسطوره‏سازانه هستند. تجددطلبي در اين دوره همچنان پرشتاب به راه خود ادامه مي‏دهد. از اين رو، چنين نگرشي را نيز در آثار متعدد ادبي فراوان مي‏يابيم.

در زمينه آثار نمايشي مي‏توان از نمايشنامه معروف حسن مقدم با عنوان جعفرخان از فرنگ برگشته ياد کرد که در آن به حاکميت تفکر سنتي در جامعه ايراني و سطحي‏نگري جوان از فرنگ برگشته، هر دو انتقاد مي‏شود.

در زمينه تجديدنظر ديني مي‏توان به فعاليتها و تلاشهاي کسروي، شريعت سنگلجي و حکمي‏زاده اشاره کرد که در فضاي تجدد در پي تجديدنظرهايي در عرصه دين مي‏باشند.

در زمينه رمان از جمالزاده سرآمد رمان‏نويسان در مجموعه يکي بود يکي نبود و قصه‏هاي کوتاه براي بچه‏هاي ريشدار ياد مي‏کنيم که در آن به نقد رفتارهاي فردي و اجتماعي جامعه سنتي و در حال گذار ايران، به ويژه باورهاي مذهبي مردم، مي‏پردازد. بجز او بايد از هدايت نام برد که سهم عمده‏اي در ادبيات عصر تجدد دارد. بخشي از داستانهاي او از قبيل علويه خانم و سگ ولگرد با الهام از نويسندگاني چون گي دو موپاسان و آنتوان چخوف و بخشي نظير سه قطره خون با الهام از آثار کافکا و سارتر نوشته شده که در آنها از فضاي سنت خارج مي‏شود و ذهنيت فرديت‏يافته مدرن را در نوشته‏هايش انعکاس مي‏دهد. چنين ذهنيتي را عميقاً در اثر معروف او بوف کور مشاهده مي‏کنيم.م. ف. فرزانهنويسنده مقيم خارج در مصاحبه با رامين جهانبگلو مي‏گويد:

بر طبق آنچه خود هدايت به من گفت، او کار ادبيات را نزد کشيشي فرانسوي شروع کرد که در مدرسه سن‏لويي تهران درس مي‏داد. اين کشيش مردي استثنايي بود؛ چونکه به فرم ادبي‏اي علاقه داشت که حتي در اروپا چندان رايج نبود و به نويسندگان و شاعراني علاقه داشت که آثارشان چندان خوانده نمي‏شدند، به نظر من او بود که هدايت را به سوي فرم زيبايي‏شناختي مدرني سوق داد که در ايران اصلاً نمي‏شناختند. يادمان نرود که در آن هنگام ما در دهه 1920م هستيم و غرب عرصه ظهور و بالش نهضتهاي زيبايي‏شناختي مهمي، چون دادائيسم، سوررئاليسم، اکسپرسيونسيم و در معماري باوهاوس³ است. پس از آن هدايت به اروپا فرستاده شدتا درس مهندسي بخواند. در اکول تر اپوبليک (مدرسه خدمات عمومي)، او به ناگزير تحت تأثير باوهاوس قرار گرفت....⁴

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. نک : حبيب يغمايي. مقالات فروغي ـ محمدعلي ذکاءالملک. تهران، انتشارات يغمايي، 1353. ج 1.

2. نک: يادنامه فردوسي. تهران، انجمن مفاخر ملي ايران، 1349.

3. Bauhaus

4. رامين جهانبگلو. ايران و مدرنيته. تهران، نشر گفتار، 1379. ص 240.