مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران IICHS

مصاحبه داود اميني با محمّدمهدي عبدخدايي

به هر جهت، زمينه مخالفت در مورد آوردن جنازه از نجف به ايران موجود بود و دستگاه هم مي‏دانست. اين، فکر مي‏کنم، در سال 1328 اعلام شد که جنازه رضاخان، به ايران مي‏آيد و در قم، پس از طواف در آستانه مقدسه حضرت معصومه(س)، يکي از مراجع بر اين جنازه نماز خواهد خواند. در آن سال، فدائيان اسلام شکل گرفته بودند. در حوزه‏ها، در شهرها طرفداراني پيدا کرده بودند و روزنامه‏ها اخبارشان را پخش مي‏کردند. زدن کسروي، مسائل مربوط به مصوبات مجلس مؤسسان، مسائلي که در مجلس مؤسسان سوّم پيش آمده بود (از قبيل حذف ماده مربوط به لائيک شدن کشور از متمم قانون اساسي و...)، که اگر بگرديد، اسنادش پيدا مي‏شود، به فدائيان اسلام شکل تازه‏اي داده بود که در حوزه‏ها، طلبه‏هاي جوان، طلبه‏هاي انقلابي، از اينها حمايت مي‏کردند.

حوزه‏ها هم (مخصوصا حوزه علميه قم) بعد از شهريور 20، رشد پيدا کرده بودند. مرحوم آيت‏اللّه بروجردي، از بروجرد به قم آمده بود. مراجع سه‏گانه آيت‏اللّه‏العظمي خوانساري، آيت‏اللّه صدر و آيت‏اللّه حجت به حوزه شکل جديدي داده بودند. حوزه‏ها از آن حالت خمودگي بيرون آمده بود. اجبارا، مسائل سياسي در حوزه‏ها مطرح شده بود. اگرچه مرحوم آيت‏اللّه بروجردي نظرش عدم دخالت در سياست بود؛ امّا بالاخره کشور اشغال شده بود: اشغالگران بيرون رفته بودند، اما متجاسرين آمده بودند.

طلبه‏هايي که در حوزه بودند، از دوران رضاخان آگاهي پيدا کرده بودند، و اين امر ايجاب مي‏کرد که فدائيان اسلام داراي پايگاهي در حوزه‏ها باشند.

بنابراين، وقتي شايع شد که جنازه رضاخان را قرار است به قم بياورند و آوردند با عکس‏العمل تند فدائيان اسلام روبه‏رو شد. اعلاميه‏هايش هست. نواب صفوي، در اينجا، مسئله‏اي دارد و آن ملاقاتش با مراجع قم است. مي‏گويد قبل از اينکه جنازه بيايد من به قم خدمت آيت‏اللّه صدر رفتم؛ آيت‏اللّه صدر استقبال خوبي از من کرد و ايشان فرمود که چنين چيزي امکان ندارد که ما به جنازه يک محارب نماز بخوانيم. خدمت آيت‏اللّه حجت رفتم، آيت‏اللّه حجت هم فرمودند ما نماز نخواهيم خواند. آيت‏اللّه خوانساري، که از رضاخان خيلي ناراحت بود. متأسفانه، خدمت آيت‏اللّه بروجردي که رفتم، هرچه که صحبت کردم، آيت‏اللّه بروجردي، به عنوان اينکه حرف شما را نمي‏شنوم، آن روز اعتنايي به حرفهاي من نفرمودند. بعدها، موج مخالفت با اين امر بيشتر شد. سيد عبدالحسين واحدي، به نمايندگي از نواب صفوي، در فيضيه سخنراني کرد. فدائيان اسلام مجلس جشني در مسجد امام حسن(ع) گذاشتند. از آيت‏اللّه بروجردي دعوت کردند. قرار شد آيت‏اللّه بروجردي که آمد آنجا، جلويش را بگيرند و حرفهايشان را با او راجع به جنازه رضاخان بزنند. آيت‏اللّه بروجردي شرکت کردند در مجلس؛ ولي فورا بيرون آمدند؛ گوش به اين صحبتها نکردند. شاه نماينده‏اي به نام قائم‏مقام‏الملک رفيع ــ که رابطش بود بين حوزه و دربار ــ به قم فرستاد. آنچه که من شنيدم اين است که قائم‏مقام‏الملک رفيع پيش آيت‏اللّه صدر مي‏رود. آيت‏اللّه صدر لهجه عربي داشته. سرش را مي‏اندازد پايين؛ مي‏گويد: قبيح است، قبيح است اين حرف از شما که يک مرجع بر جنازه رضاخان نماز بخواند. پيش آيت‏اللّه خوانساري مي‏رود، مرحوم آيت‏اللّه خوانساري پيشکارش را صدا مي‏کند ــ معمولاً مراجع کساني را دارند که کارهايشان را انجام مي‏دهند ــ مي‏گويد: بيا اين را بيرونش کن. پيش آيت‏اللّه حجت مي‏رود؛ مرحوم آيت‏اللّه حجت، در موقعي که صلاح نمي‏دانسته بشنود، گوشش را اين‏طور نگه مي‏دارد، يعني نمي‏شنوم چه مي‏گويي؟ آخرش هم مي‏گويد: نفهميدم چه گفتي. پيش آيت‏اللّه بروجردي که مي‏رود، آيت‏اللّه بروجردي مي‏گويد: با اين وضعي که در حوزه به وجود آمده، من نمي‏توانم نماز بخوانم؛ جو حوزه جوّي است که اين امر را نمي‏پذيرد. قائم‏مقام‏الملک رفيع را رد مي‏کند.

طلبه‏ها خيلي از گويندگان فدائيان اسلام حمايت مي‏کردند. مرحوم سيد عبدالحسين واحدي تعريف مي‏کرد: من سخنراني کردم. وقتي برمي‏گشتم، رفتم به حمام ــ چون در آن موقع در منازل حمام نبود ــ مأمورين پليس وقتي فهميدند که من در حمام هستم، حمام را محاصره کردند. به فيضيه که خبر دادند سيد عبدالحسين واحدي را قرار است در حمام دستگير کنند، هفتصد هشتصد نفر طلبه به طرف حمام آمدند. جلوي حمام ايستادند تا من آمدم بيرون. مرا بدرقه کردند و رفتند.