مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران IICHS

احمد كسروي از مورخيني است كه هر چند در مورد مشروطيت اصفهان صميميتي نداشته، ولي در فحواي حملات قلمي وي بخوبي مي‏توان تفاوت دو برداشت از مشروطيت را دريافت يكي برداشت سكولاريستي و ديگري برداشت ديني:

چنانكه گفته‏ايم جنبش مشروطه‏خواهي در شهرهاي ايران به يك گونه نمي‏بود و در هر شهري از روي كمي و بيش آگاهيها و سستي يا استواري خويها و بودن و نبودن پيشروان شاينده جنبش رنگ ديگر مي‏داشت. و در اسپهان پيشتاز جنبش ملايان به ويژه حاجي آقا نورالله و آقانجفي بسيار چيره مي‏بودند. و در همه چيز مردم را به دلخواه خود راه مي‏بردند. از اين رو مشروطه‏خواهي در اسپهان رويه ملابازي داشت. و اسپهانيان بيش از همه به كارهاي بيهوده و نمايشهاي خنك مي‏پرداختند. چنانكه گفتيم چون پسر رحيم خان در قره‏داغ به آشوب پرداخت و كساني از روستاييان بيگناه كشت و اين گفتگو جنبش تهران را پديد آورد. در بسياري از شهرها به‏نام كشتگان يا به گفته خودشان بنام شهداي آذربايجان ختمها درچيدند و سوگواريها كردند. ليكن سپس چون داستان ماكو پيش آمد، ديگر در جايي به ختم گذاردن و سوگواري كردن نپرداختند و نبايستي پردازند مگر در اسپهان، كه به دستور ملايان چند روز بازار را بستند و به يك نمايشهاي ناستوده و بيهوده برخاستند.

كسروي ضمن حمله به روند مشروطيت اصفهان اين چنين گزارش مي‏دهد:

در يكي از روزنامه‏هاي تهران درآن روزها، تكه‏اي در باره اسپهان نوشته كه چون نمونه يكي از نمايشهاي بيهوده برخي شهرها و نشان هوسبازي ملايان مي‏باشد آن را در اينجا مي‏آوريم: چند روز قبل جناب آقاي ثقهْ‌الاسلام حاجي آقا نورالله تشريف برده بودند در سده به جهت تمشيت مجلس، شخصي از آقايان محترم آنجا خواب ديده بودند حضرت حجت (عجل الله تعالي فرجه) را كه خلاصه خواب اين است كه حضرت به آن آقا فرموده بودند: فرزند به مردم بگو مجلس مشروطه را ياري كنيد. به هرحال آقا خواب خود را به مردم سده فرموده بودند از قرار مذكور هفت صد نفر از جوانهاي رشيد سده اسم خود را ثبت داده‏اند كه لباس مخصوص بپوشند با نشان مجلس، سربازهاي فدايي مجلس بوده باشند. و فعلاً در تهيه نشان ساختن هستند. و نيز از قرار مذكور روي نشانهاي آنها نوشته است: سرباز فدوي مجلس مقدس. و هر پنجاه نفر يك رييس براي خود معين نموده‏اند و روي نشان آنها اين شعر نوشته شده:

فداي مجلس ملي و حكم نورالله

اقُول اشهد ان لا اله الا الله.

بطلان تعصبات سكولاريستي احمد كسروي

عليرغم آنكه احمد كسروي ضمن ستايشهاي تعصب‌آلود نسبت به آذربايجان و مدح و ثناي هر چه آنجا گفته شده و انجام يافته، نتوانسته و حقايق تاريخي به او اين اجازه را نمي‏داده كه نقش اساسي تفكر و جانبازي اصفهان و بختياري را در سرنوشت مشروطيت ناديده انگارد. اما از لحاظ روند مذاكرات و نحوه شكل‏گيري انجمن ملي در اصفهان و محتواي مذاكرات بخوبي مي‏توان ميزان پايبندي اصفهانيان را به اصول مشروطيت صحيح دانست. و بخصوص حساسيت بجاي آنان را به‏خاطر دفع دسايس و نفوذ عوامل استعمار ستود. حساسيت و آگاهي كه فقدان آن آگاهي در برخي مناطق ايران بخصوص پايتخت براي سرنوشت مشروطيت فاجعه بار بوده است. اما ملاك ديگري كه در ميزان رشد فكري و درجه آگاهي سياسي شهرها و انجمنها نسبت به مشروطيت مي تواند ملاك قرار گيرد، مسأله ميزان كمي و كيفي مطبوعات و مباحث مطروحه روزنامه‏هاست. مناسب است ببينيم در مشروطيت حاج آقا نورالله يا به قول كسروي «مشروطه ملاها» روند مطبوعات اصفهان و ميزان آگاهي آنها چگونه بوده است.