مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران IICHS

عليرضا ذاکر اصفهاني

در اوائل دهه دوم قرن حاضر جمعي مرکب از سعيد نفيسي، عباس اقبال، محمدتقي بهار، نصرالله فلسفي، رشيد ياسمي، بديع‏الزمان فروزانفر که با حمايت دستگاه فرهنگي وقت به فعاليت ادبي مي‏پرداختند به «اصحاب سبعه» معروف شدند. رشيد ياسمي خود عضو دربار بود و چون مشي بقيه نيز دولتي و رسمي بود لذا اين جريان از سوي دربار شديداً حمايت مي‏شد. گروه ديگري با محوريت صادق هدايت به فعاليت فرهنگي و ادبي اشتغال داشت که خود را رقيب جريان فوق مي‏دانست. يکي از اعضاي آن به نام فرزاد جهت دهن‏کجي به آن جريان نام «اصحاب ربعه» را براي گروه انتخاب کرد. اين جمعيت پس از آشنايي هدايت با بزرگ علوي، مجتبي مينوي و مسعود فرزاد و در نتيجه قرابت فکري آنها در عرصه‏هاي مختلف سياسي، اجتماعي، فرهنگي و هنري شکل گرفت. بعدها عبدالحسين نوشين، حسن رضوي و مين باشيان نيز به اين جمع اضافه شدند.

مجتبي مينوي طرز فکر ربعه را اين‏گونه توصيف مي‏نمايد: «ما با تعصب جنگ مي‏کرديم و براي تحصيل آزادي کوشش مي‏کرديم و مرکز دايره ما صادق هدايت بود». ¹

مسعود فرزاد مي‏گويد:

در آن زمان من و مجتبي مينوي خيلي با هم دوست بوديم و گاهي به خانه سعيد نفيسي که شوهرخواهرم بود، مي‏رفتيم. در يکي از اين آمد و رفت‏ها و يا در کافه (: کافه رز نوار ² واقع در لاله‏زارنو، پاتوق اين جمع) بود که خيلي عادي و بي‏مقدمه باهدايت آشنا شدم. مينوي با بزرگ علوي آشنايي مختصري داشت و هدايت نيز با بزرگ علوي آشنا بود... ما چهار تا جوان بوديم با اندک اختلاف سن، هر چهار تا فرنگ ديده و تحصيلکرده و به قول آن روزي‏ها زباندان بوديم و تا حدي بيگانه با جا و مکان خودمان و راغب به انديشه‏ها و افکار نو... و هر چهار تن در زمينه ادبيات دست و پا مي‏زديم. هدايت فرانسه مي‏دانست، من انگليسي مي‏دانستم، علوي آلماني و مينوي عربي. با اين کيفيت هر يک از افراد اين گروه مي‏توانست با اکثر رويدادهاي ادبي جهان آشنا شود. ³

همچنين محمدجعفر محجوب درباره کافه رزنوار مي‏نويسد:

داستان کافه ژاله اين است که پيش از شهريور سال 1320ش مردي که اصلاً قفقازي بود در خيابان لاله‏زار نو کافه‏اي داشت به نام رزنوار که هدايت و يارانش چون هيچ مرکز و دفتري نداشتند ناگزير در آنجا که گوشه دنجي بود گرد هم مي‏نشستند و به گفت وگو با يکديگر مي‏پرداختند. بعدها نيز، پس از آنکه مينوي و فرزاد به انگلستان رفتند و علوي نيز به زندان افتاد. پاتوق هدايت تغيير کرد و نخست به کافه لاله‏زار و سپس به کافه فردوسي انتقال يافت. کافه رزنوار پس از شهريور 1320 نام خود را تغيير داد و به صورت کافه رستوران ژاله در آمد و در اين دوران ديگر محل آمد و رفت هدايت نبود. ⁴

غايت اصلي هر دو گروه ربعه و سبعه يکسان بود و فعاليت عمده هر دو ترجمه و تصحيح و تنظيم متون پهلوي در فضاي مدرنيستي مطلوب حاکميت و با رويکرد مشابه بود ولي نحوه سلوک و مشي جداگانه‏اي داشتند. اختلاف اصلي اين دو مشي محافظه‏کارانه گروه سبعه در فضاي فرهنگي کشور و حفظ سنتها و مخالفت با پويش مدرن فرهنگ ايران در عرصه نثر و نظم و ... بود. از اين گروه تنها سعيد نفيسي گرايشهاي مدرن نيز داشت.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. يحيي آرين‏پور. از نيما تا روزگار ما. تهران، زوار، 1376. ص 338.

2. Rose Noire.

3. هفته‏نامه سپيد و سياه، اسفند 1346، ص 14.

4. شهرام بهارلوئيان و فتح‏الله اسماعيلي. شناخت‏نامه صادق هدايت. تهران، نشر قطره، 1379. ص 411.