مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران IICHS

سيد عليرضا ابطحي ‏فروشاني

نمي‏دانيم اگر غرب و نياز غرب به نفت نبود، اين ماده سوختي حياتي يا به تعبيري طلاي سياه، در اين سرزمين چه سرنوشتي مي‏يافت؟

حقيقت آن است که واگذاري امتياز نفت در ايران و کشورهاي نفتخيز منطقه و سپس کشف نفت و سرازير شدن درآمدهاي حاصله از آن، راه و مسيري متفاوت از غرب را آغاز و طي کرد. در اين سوي دنيا و ايران، درآمد نفت به منبعي جهت تأمين مخارج و رفع کمبودهاي مالي دربار ناتوان قاجار و دربار فاسد پهلوي تبديل و ملک طلق شاه و اطرافيان او قلمداد شد. حتي به مرور زمان و با وجود هم ه تحولات سياسي ـ اجتماعي، اين ثروت ملي در همان جايگاه باقي ماند.

کشف نفت باعث دگرگوني‏هاي فراوان اقتصادي و فرهنگي در مناطق نفتخيز و به تدريج ساير نقاط کشور شد؛ به‏گونه‏اي که در پي آن راه براي نفوذ فرهنگ، فن‏آوري و تمدن غربي بازتر شد. از سوي ديگر، همين امر به تسريع ايجاد قشرهاي متأثر از فرهنگ غرب (اصطلاحاً طبقه متوسط) انجاميد.

علاوه بر اين، به تناسب نياز روزافزون صنايع غرب به نفت و مشتقات آن براي ادام ه حيات خود، رقابت روزافزون دولت‏هاي غربي و روسي ه شوروي در ايران، به دسته‏بندي‏هاي سياسي داخلي دامن زد و کار به جايي رسيد که به جرئت مي‏توان گفت در طول يک قرن اخير، هيچ حادث ه مهم سياسي ـ اقتصادي در اين کشور رخ نداده که بر بستر نفت شکل نگرفته باشد.

حال با توجه به تأثير و نفوذ کشف و استخراج نفت در ارکان جامعه و وابستگي همه‏جانبه به آن، غفلت از آگاهي يافتن و آگاهي دادن به ديگران در اين زمينه و اطلاعات مربوطه به آن هولناک مي‏نمايد. اما متأسفانه، با گذشت بيش از يک قرن از کشانده شدن پاي ايران به معرک ه نفت، هنوز هيچ سازمان يا مرکز خاصي متولي پژوهش و اطلاع‏رساني در اين زمينه نيست.

اولين بار در سال 1371، هنگام تدريس درس نفت در دانشگاه، بحث شرکت نفت بختياري توجه مرا به خود جلب کرد. شرکت نفت بختياري، ساختار، عملکرد و سرانجام آن، سؤالي را در ذهنم ايجاد کرد که در آن زمان تصور نمي‏کردم روزي موضوع کتاب حاضر باشد. ناباورانه‏تر از آن، اينکه در ضمن تحقيقات و پژوهش‏ها به اين نتيجه برسم که شرکت نفت بختياري هرگز وجود خارجي نداشته و فقط براي حساب‏سازي به زيان سهم طرف ايراني در دفاتر شرکت نفت ايران و انگليس ابداع شده بود. ضمن آنکه تحقيقات نشان داد تصور اوليه مبتني بر تسليم و سرسپردگي خوانين در برابر شرکت نفت و آزادي عمل آن شرکت غلط بوده است؛ زيرا روابط دو طرف بختياري (خوانين) و انگليسي (دارسي و پس از آن، شرکت نفت ايران و انگليس) داراي فراز و نشيب‏هاي فراوان و حاکي از نوعي خودآگاهي رو به افزايش از سوي دو طرف در تنظيم روابطشان بود.

جست‏وجوي اوليه نشان داد که اطلاعات مدوني در اين زمينه وجود ندارد و پژوهش و مطالع ه آن، کار و تلاشي جدي را مي‏طلبد. به عبارت ديگر، با وجود آنکه تاکنون بيش از يک قرن از عقد قرارداد نفت ويليام ناکس دارسي در سال 1319ق / 1901م با حکومت ايران مي‏گذرد و در اين فاصله کشف و صادرات نفت، نقشي اصلي و کليدي در شکل‏گيري مسائل مختلف سياسي، اقتصادي و فرهنگي سرزمين ما داشته است، اطلاعات کافي، مدون و تخصصي در زمين ه نفت و مسائل مربوط به آن کمتر وجود دارد.

با نگاهي به آثار منتشره دربار ه تاريخچ ه نفت ايران، به آساني مي‏توان دريافت که با وجود تعداد چشمگير اين آثار، که بيشتر در زمين ه ملي شدن صنعت نفت و آثار و نتايج آن به رشته نگارش درآمده‏اند، سهم اصلي در اين ارتباط بر دوش نويسندگان خارجي بوده است و نه‏تنها دربار ه نفت و شعب مختلف علمي آن، که در تحقيقات مربوط به تاريخچ ه نفت نيز از ديگران عقب‏تر و به عبارتي وامدار آنها هستيم. البته اين سخن از اهميت کار چند تن از نويسندگان ايراني همچون محمدعلي

موحد، فؤاد روحاني، ايرج ذوقي، مصطفي فاتح و... که آثاري را دربار ه نفت منتشر کرده‏اند، نمي‏کاهد. ولي اين سؤال بسيار جدي و پررنگ باقي مي‏ماند که چرا پس از يک قرن هنوز وضعيت مطالعات در ارتباط با نفت تفاوت چشمگيري با گذشته نکرده است؟

آگاهي‏هاي به دست آمده از طريق اسناد در بسياري موارد هيجان‏انگيز است؛ چنان‏که ذکر شد در پاسخ به سؤال اوليه دربار ه چگونگي شکل‏گيري، ساختار و سرانجام کار شرکت نفت بختياري، اين نتيجه به دست آمد که اصولاً چنين شرکتي به جز روي کاغذ و با هدف حساب‏سازي به زيان طرف ايراني، وجود خارجي نداشته است. فلسف ه وجودي چنين شرکتي و واگذاري سهام آن به خوانين بختياري و درگير کردن آنها در مسأل ه نفت، اساساً از چند عامل سرچشمه مي‏گرفت:

1. عامل جغرافيايي: نفت در اراضي و مناطقي کشف شد که مالکيت آن اراضي و مناطق در يد اختيار و يا مورد ادعاي خوانين بختياري بود.

2. عامل سياسي: دولت قاجار در آن زمان به‏ويژه پس از بروز انقلاب مشروطيت در اعمال حاکميت مقتدرانه و اجراي تعهدات مندرج در قرارداد نفت دارسي، به دليل دخالت‏هاي انگلستان دچار ناتواني رو به تزايدي نشان داد و طرف انگليسي به پيدا کردن راه‏هاي ديگر ازجمله گفت‏وگو با خوانين و افراد ذي‏نفوذ محلي جهت تأمين امنيت مورد نياز خود روي آورد.

3. تلاش بختياري‏ها براي يافتن راهي که بتوانند به مراکز قدرت دسترسي بيشتر داشته و در شکل‏گيري حوادث نقش‏آفريني گسترده‏اي داشته باشند. وجوه حاصله از حفاظت و حراست مناطق اکتشاف نفت و سود اسهام نفتي و ارتباط روزافزون با دولت انگلستان و اتباع و مؤسسات توليدي ـ اقتصادي آن کشور، با توجه به نفوذ گسترد ه آن دولت بر اوضاع داخلي ايران، تا حد زيادي بختياري‏ها را در طي مراحلي از مسير مورد نظر ياري کرد.

عوامل فوق باعث شد تا خوانين بختياري با سهيم شدن در اسهام نفت، قدم در ميداني گذارند که در مراحل اوليه، باعث بالا رفتن عايدات آنها و افزايش توان دخالت در امور سياسي، به‏ويژه پس از فتح تهران شد. اين نقش‏آفريني در سطح ملي و کشوري در طول اين سال‏ها و سال‏هاي جنگ جهاني اول باعث شد تا بختياري‏ها به عنوان متحدان محلي ـ منطقه‏اي انگليسي‏ها عمل کنند. ولي بالاخره با توجه به فراز و نشيب‏هاي به وجود آمده در صحن ه سياست داخلي و خارجي، پس از کودتاي 1299ش به تدريج نه‏تنها به کناري نهاده شدند، که بسياري از آنها جان خويش را نيز بر سر اين اوج ناگهاني در صحنه سياسي گذاشتند.