مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران IICHS

نيلوفر کسري

نخستين مدرسه نظامي ايران به معني امروزي و علمي دارالفنون بود که در قسمت آموزش نظام مانند ديگر قسمتهاي فني و پزشکي از معلمين اروپايي استفاده مي‌شد. و از چهار نفر جهت تعليم پياده نظام، توپخانه، علم هندسه، و دو نفر ديگر براي تعليم طب و جراحي و علم معدن تشکيل مي‌شد.

دومين مدرسه نظامي قابل ملاحظه به تقليد و سبک دارالفنون در سال 1275 ق در تبريز داير شد و عمده دروس آن بر پايه دروس دارالفنون بود . اين مدرسه چندان پيشرفتي نکرد و در حقيقت جزوي از دربار وليعهد قاجار در آذربايجان به حساب مي‌آمد.

سومين مدرسه نظامي در سال 1300 ق توسط ظل‌السلطان در اصفهان ايجاد شد که زير نظر مربيان ايراني و غير ايراني به دانش‌آموزان تعليم داده مي‌شد. اين گروه از دانش‌آموزان که در اين مدرسه تعليم ديده بودند براي نخستين بار به دستور ظل‌السلطان در قشون 2100 نفري محصلين دارالفنون تهران شرکت کردند.

دو سال بعد کامران ميرزا فرزند ديگر ناصرالدين شاه مدرسه نظامي ديگري در پايتخت ايجاد کرد که مستقل از دارالفنون و وابسته به وزارت جنگ بود و عده‌اي معلم فرنگي و تحصيلکرده‌هاي دارالفنون در آنجا به تدريس مي‌پرداختند.

مدارس نظامي ديگري توسط ژاندارمري در ايران تأسيس شدند. اين مدارس از زمان صدارت ميرزا حسين خان سپهسالار شروع به کار کردند. نخست ميرزا حسين خان مدرسه‌اي با نام اتاماژوري با 120 نفر با لباسهاي متحدالشکل تشکيل داد و پس از عزل او از صدارت ميرزا علي خان امين‌الدوله در مقام صدارت عظمي به فکر تجديد سازمان ژاندارمري و ايجاد مدرسه‌اي مشابه افتاد. وي از يک ايتاليايي به نام ماژور مالتا که در خدمت ارتش بود کمک گرفت. در سال 1329 ق ميرزا ابوالقاسم خان قراگزلو ناصرالملک در قانون تشکيل ايالات و ولايات که به مجلس برد قواي نظامي و انتظامي را به قشون نظاميه، ضبطيه و قراسوران تقسيم کرد. ¹

در دوره مظفري سرهنگ جرنوزوبوف فرمانده بريگاد قزاق در 1321ق/ 1282 ش مدرسه‌اي براي فرزندان افسران بريگاد قزاق تشکيل داد که مدرسه ديويزيون قزاق ناميده شد. اين مدرسه بعدها تا هفت کلاس گسترش يافت و به دو بخش شعبه افسران و شعبه درجه‌داران تقسيم گرديد. در سال 1330ق/ 1289 ش مدرسه افراد براي فرزندان قزاقها تاسيس شد. تدريس در اين مدارس به زبان روسي بود. ² در همان سال ژنرال وادبوسکي مدرسه ديگري به نام افراد براي فرزندان قزاقها تاسيس کرد. فارغ‌التحصيلان اين آموزشگاه با درجه گروهباني در پادگانها در قسمت صف خدمت مي‌کردند. مقارن با همان سالها آموزشگاه ديگري به نام " اوچيني کامان " تأسيس شد که تنها فرزندان افرادي که سواد داشتند در آن پذيرفته مي‌شدند. عمده دروس اين مدرسه به زبان روسي بود. دانش‌آموختگان آن با توجه به ميزان دوره‌اي که مي‌ديدند به قزاق انتقال مي‌يافتند. ³ در سال 1331ق/1290 ش فرمانده سوئدي ژاندارمري به منظور تربيت افسر و درجه‌دار ژاندارم به ايجاد آموزشگاههاي نظامي جديد دست زد.

نخستين آموزشگاه ژاندارمري به منظور تربيت افسر ان و درجه‌داران ژاندارمري " کانديدا افسيه " نام داشت که در 1331ق/ 13 آبان 1290 ش گشايش يافت. و در اولين دوره 30 نفر از طريق آزمون پذيرفته شدند. مدت اين آموزش ابتدا 4 ماه و به صورت شبانه‌روزي و سپس 6 ماه بود. مواد درسي آن نيز رسيدگي به پرونده و شکايات، شمشيربازي، ادبيات، تاريخ، رياضيات، جغرافيا، خدمات صحرايي و اسب‌شناسي ... بود. اندکي بعد نام آن به مدرسه صاحب‌منصبان ژاندارمري تغييرکرد و دانشجويان آن نيز با مقام ستوان يکم و سروان فارغ‌التحصيل مي‌شدند. اينان آموزشهايي ويژه در مورد پليس مخفي مي‌ديدند. به دنبال اين اقدام فرماندهان سوئدي ژاندارمري در شهرهاي شيراز، قزوين، اصفهان، و مشهد نيز مدارسي با نام "سوزافيه " يا مدارس صاحب‌منصبان تشکيل دادند. مدت آموزش آن 2 ماه بود و دانشجويان در زمينه کارپردازي و انبارداري تعليم مي‌ديدند. همچنين دوره‌هايي براي آموزش نعلبندي و بيطاري و دامپزشکي نيز توسط همين افسران تشکيل شد. ميرزا کوچک خان نيز در شمال کشور براي تربيت نيروهاي خود يک مدرسه نظامي ايجاد کرده بود. ⁴ در سال 1332ق/ 1293ش ميرزا حسن خان مشيرالدوله تصميم گرفت مدرسه‌اي به تقليد مدرسه نظامي سن سير فرانسه در ايران ايجاد کند. اين مدرسه به دليل سلطنت احمد شاه در ايران به نام مدرسه نظامي احمدي شهرت يافت. در ساختمان اين مدرسه اتاقهايي براي کلاسهاي درس، سالن نهارخوري به گنجايش صد نفر، نمازخانه، آبدارخانه، زندان، استراحتگاه و چهار اتاق براي رئيس و معاون، فرمانده گروهان و پزشک در نظر گرفته شده بود. تاسيس مدارس نظامي در دوره پهلوي به شکل گسترده و در قالب تاسيس دانشگاه افسري ادامه يافت. ⁵

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. غلامعلي سرمد، اعزام محصل به خارج از کشور در دوره قاجاريه (تهران، بنياد، 1372) ص 80-85 و مجله ايرانشهر، ج 2 ص 1088-1089 .

2. غلامرضا بابايي، تاريخ ايران از هخامنش تا عصر پهلوي (تهران، آشتيان، 1382) ص 213-222.

3. مير حسين يکرنگيان، سيري در تاريخ ارتش ايران، (تهران، خجسته، 1384) ص 83-84 .

4. سايت موسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران www.iichs.org ، مقاله "آموزشگاههاي نظامي در دوره قاجار".

5. ميرحسين يکرنگيان، ص 85.