ArticlesStatesmenWoman e-zineًRestorationAYAM contemporary Historical ReviewO.HistoryPublicationsViewpoints and untold eventswith caravan of history(doc)Foreign Policy StudiesNewsمصاحبهwith caravan of history(photo)conferences
» مقالات » زنجان عصر قاجار ؛ (پژوهشي در اسناد ميرزا ابوالمکارم موسوي‏ زنجاني)

کلمات کليدی :
 همه کلمات
تک تک کلمات

 

نشریه الکترونیکی بهارستان

138

غزه در آتش و خون

 

 

رقص چوبها به مناسبت کودتای 28 مرداد

 

 

پیشینه فرش

 

 

زندگی و اقدامات لارنس آلمانی در ایران
مطیع ترین وزیر امور خارجه ایران
سهم  ساواک در شکل گیری و پیروزی انقلاب اسلامی
محمد باقرخان تنگستانی

اخبارNEWS

فروشگاه مجازي موسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران افتتاح شد  |+| بزودی آغاز به کار وب سايت جديد موسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران

Google

جوان و تاریخ

تاریخ و جلوه های عزاداری امام حسین(ع)در ایران با تکیه بر دوران صفویه

 

 

چند قطره خون برای آزادی

 

 

زندگی سیاسی و اجتماعی آیت الله العظمی حاج سید محمد تقی خوانساری

 

فصلنامه تاریخ معاصر 61-62

فصلنامه تاریخ معاصر ایران

شماره 61-62

 

فصلنامه تاریخ معاصر 63

فصلنامه تاریخ معاصر ایران

شماره 63

کتابفروشی سرای تاریخ

Adobe Reader V 8.0

20.8 MB

 

زنجان عصر قاجار ؛ (پژوهشي در اسناد ميرزا ابوالمکارم موسوي‏ زنجاني) 

محمدرضا بهزادي

Behzadi268@yahoo.com

 

مجموعه اسناد خانوادگي حاج عزّالدين محمد ابوالمکارم زنجاني، پيشواي روحاني زنجان و خمسه و توابع در اواسط دوران قاجار بيشتر مربوط به دوران زعامت وي برآن ديار و مسائل پيش آمده در مشروطه‌خواهي زنجانيان و نامه‏هاي محاکم شرعيه و دستورهاي وي و برخي از نامه‏هاي خصوصي و قباله‏هاي ملکي است. برخي از آنها متعلق به عصر فتحعلي شاه و دوران زمامداري عبدالله ميرزا دارا 1 فرزند وي بر زنجان و تعدادي نيز مربوط به اوايل سلطنت ناصرالدين شاه است؛ اما بيشتر اين اسناد متعلق به اواسط عصر ناصري تا دوران پس از استبداد صغير و آغاز سلطنت احمدشاه و نايب‏السلطنگي عضدالملک قاجار، تا سال 1328 هجري قمري و سپس، نيمه اول دوران نيابت سلطنت ابوالقاسم‏خان قراگوزلوي همداني ناصرالملک، يعني تا حدود سال 1330 هجري قمري، سال وفات حاج ميرزا ابوالمکارم مي‏باشد.

 

بررسي اين اسناد به روشن شدن گوشه‏هاي مبهم و ناشناخته‏اي از تاريخ ايران و خاندان موسوي زنجاني و وقايع صدر مشروطيت در زنجان کمک خواهد کرد. پس از استنساخ اين اسناد بر نگارنده معلوم گرديد که در حقيقت، جدا از مسائل سياسي روز، شخصيت ميرزا ابوالمکارم ناشناخته مانده و کوششي درخور توجه، چنانکه شايسته مقام ديني و سياسي وي مي‏باشد، صورت نگرفته و کماکان در پرده ابهام قرار دارد. تأثير و نفوذ ايشان بر گسترش و پذيرش مشروطيت در زنجان، به صورت دقيق مورد کاوش قرار نگرفته و شايد علت آن عدم دسترسي به اسناد و نامه‏هاي برجاي مانده از وي بوده است. در خلال اين بررسيها مي‏توان دريافت که نفوذ ديني و اجتماعي خاندان ميرزا ابوالمکارم، افزون بر احاطه وي بر سياست تا چه حد بوده است و چگونه اين خانواده حدود پنج قرن متوالي ملجأ و پناهگاه متدينان و محل پرورش علما و روحانيون بوده و بزرگان بسياري را در دامان خويش پرورانيده است که حاج ميرزا ابوالمکارم يکي از بزرگ‏ترين ايشان در سده‏هاي نزديک به ما مي‏باشد. نزديکي زنجان به اولين پايتخت رسمي دولت اسلامي شيعي صفوي، يعني قزوين، از يک سو و ارتباط آن با مناطق شمالي و غربي ايران از سوي ديگر بر اهميت آن در طول تاريخ ايران همواره افزوده است. در اين ميان، وجود مرجعيت تام خاندان موسوي زنجاني از اوايل عصر حکومت صفويه در آن درالارشاد، موقعيت خاص ديني آن را نيز ارتقايي شايسته بخشيده است. براي يافتن مسقط‏الراس اين خاندان، بايد به روزگار شاه اسماعيل اول صفوي و استقرار مذهب شيعه اثني‏عشريه جعفريه به عنوان مذهب رسمي کشور بازگرديم. مذهب تشيع، از آغاز در ايران نفوذ خود را به عنوان يک اقليت پذيرفته شده قدرتمند به اثبات رسانيده و در دوره‏هاي خاصي به فراخور اوضاع سياسي و اجتماعي اين نفوذ به‏طور قابل توجهي گسترده شده است.
 
در همان زمان که شاه اسماعيل اول علم سلطنت برافراشت، شمار زيادي از مردم ايران پيرو مذهب شيعه بودند. پس از اين واقعه بسيار مهم در تاريخ ايران، که درحقيقت يک انقلاب ديني، علاوه بر عامل تغيير در ساختارهاي حکومت، به حساب مي‏آيد، با استقرار مذهب تشيع، ايران به عنوان پايگاه قدرتمند اين مذهب در برابر سلطنت عثماني قد برافراشت. پيش از اين، عثمانيان که از فعاليتهاي خانقاه اردبيل و صوفي‏گري متعصبانه سران آن، علاوه بر دفاع، حمايت نيز مي‏نمودند، به ناگاه خود را در مقابل نوجواني آماده فداکاري و مجاهدت يافتند که سعي داشت کشوري را که گرفتار تفرقه بود زير علم واحدي متحد سازد. پس از ايجاد يک کشور بزرگ و شيعه مذهب، مهاجرت و مسافرت علماي اين مذهب به ايران، جاني تازه در کالبد فرهنگ و اجتماع ايران و ايرانيان دميد و علماي عراق عرب و بحرين و جبل عامل و کرک نوح لبنان از موقعيت خاص و ممتازي برخوردار گرديدند.
 
منطقه جبل عامل از روزگار کهن منطقه شيعه‏نشين بود و بارها امارت‏نشينهاي شيعه مذهب در اين منطقه به وجود آمده بود. شرح تشکيل اين دولتها و رنجهايي که شيعيان در روزگار تسلط عثمانيان تحمل کردند به تفصيل در کتاب تاريخ شيعه در لبنان2 آمده است. از زمان دقيق ورود تشيع به جبل عامل اطلاع دقيقي در دست نيست و تنها به اين نکته در منابع اکتفا شده که تشيع در ميان قبايل عرب آن منطقه در دوران کهن وجود داشته است. آن سامان به جهت استقرار تشيع همواره محل پرورش علما و طلابي بود که به تعداد زياد به نجف، حلّه و کربلا مسافرت مي‏کردند و در اين مناطق به تحصيل مي‏پرداختند و شايد اولين شناخت ايشان از دولت نوپاي صفوي در آن حدود بوده باشد؛ زيرا مناطق ديگر شيعه‏نشين در زير فشار عثمانيان در آستانه نابودي قرار داشتند و اينک ايشان مي‏ديدند که کشوري با اين اصول تأسيس شده. صدالبته ترجيح برآن بود که به آنجا مهاجرت کنند و مسکن گزينند. پيش از اين عصر، در زمان سلطان حسين ميرزا بايقرا نيز شخصي به نام سيدمختار جبل عاملي به هرات مهاجرت کرده بود؛ اما مهاجرت وي بيشتر جنبه پناهندگي و رهايي از فشار و ستم عثماني داشت. در ميان اين، مناطق شيعه‏نشين لبنان، آن‏طور که ذکر شد، علاوه بر جبل عامل، ناحيه کرک يا کرک نوح در جنوب غربي بعلبک، که از شهرهاي منطقه بقاع لبنان محسوب مي‏شود، يکي از مهم‏ترين مناطق و مراکز علمي تشيع در قرون هفتم تا نهم هجري به حساب مي‏آيد. اين شهر در دوران عثماني از پرجمعيت‏ترين شهرهاي لبنان به‏شمار مي‏آمد و چون در مسير قافله‏هاي تجاري قرار داشت بر اهميتش افزوده شده بود. اين شهر، پس از بعلبک، از مراکز سلسله حرفوشي بود که از سلسله‏هاي شيعي مذهب به‏شمار مي‏آمد. 3 کرک نوح در دامانش علماي بسياري را پروراند و بسياري را به جامعه بزرگ شيعه عالم تحويل نمود که يکي از مهم‏ترين و برجسته‏ترين چهره‏هاي آن شيخ علائي، شيخ علي‏بن حسن‏بن علي‏بن عبدالعالي کرکي مشهور به محقق کرکي، قدس‏الله نفسه الزکيه، مي‏باشد. سفرهاي مکرر محقق کرکي به ايران در پي آشنايي وي با شاه اسماعيل صفوي در نجف اشرف، باعث گرديد تا در کنار ورود اين خاندان جليل، تعداد زيادي از شاگردان وي نيز به ايران کوچيده در طي دو مرحله مسافرت او به پايتخت صفوي استقرار يابند.
 
در آن عصر، شاه اسماعيل براي تشکيل دولت خود نياز مبرمي به علما و فقهاي اماميه داشت. بنابراين، تلاش مي‏کرد از مراکز مهم تشيع اقدام به دعوت از علما و ترغيب ايشان براي مسافرت به ايران نمايد. محقق کرکي در همين زمان دو بار به ايران آمد. اما به نظر مي‏رسد استقرار تدريجي اين خانواده و بسياري از معاريف شاگردانش در عصر شاه طهماسب اول واقع شده باشد. اگرچه امروز بر سر مهاجرت علماي شيعه از جبل عامل و کرک نوح به ايران و ميزان تأثير آن بر تاريخ سياسي مذهبي و فرهنگي ما در عصر صفوي اتفاق نظر وجود ندارد و برخي چون اندرو نيومن4 اين موضوع را افسانه و داستان تلقي کرده‏اند و چنين مهاجرتي از سوي ايشان مورد ترديد واقع شده؛ 5 اما اشاره وي به مهاجرت محقق کرکي و تني چند از شاگردانش و تعدادي از فقهاي جبل عاملي در نيمه نخست سده دهم به ايران خود گواه صحت اين بخش از تاريخ روحانيت مي‏باشد.
 
به هر حال، مهاجرت محقق به ايران و استقرارش در دربار صفوي يکي از مهم‏ترين وقايع آن قرن مي‏باشد. همراه با وي که در بين سالهاي 934 تا 346 هجري قمري به ايران مهاجرت نمود، نام دو تن از همراهانش در خور توجه بيشتري است. اول سيد برهان‏الدّين سيد شاهي و ديگري سيد حسين‏بن ضياءالدّين حسن که نوه دختري محقق کرکي بوده است. پس از تفويض اختيارات تام به محقق کرکي از جانب شاه طهماسب، سيد برهان‏الدين سيد شاهي به زعامت روحاني دارالسعاده زنجان و خمسه و ساوه به آن سو فرستاده شد و سيد حسين روانه دارالارشاد اردبيل گرديد. استقرار سيد برهان‏الدين در زنجان را مي‏توان نقطه آغازين تاريخ پانصد ساله خاندان موسوي زنجاني دانست. درباره اينکه در ميانه عصر صفوي اين خانواده درچه جايگاه و مرتبه‏اي بودند، در بسياري از تذکره‏ها و تواريخ سخن رفته است.
 
از زمان ورود سيد برهان‏الدّين به زنجان تا دوران شاه سلطان حسين، مرجعيت کل زنجان با اين خانواده بوده و در آن عصر (عصر شاه سلطان حسين) نيز زعامت زنجان و خمسه برعهده سيد ميرمحسن (سيد اميرمحسن) متوفي به سال 1148 قمري بوده است، پس از حمله افغانها به اصفهان، مير ويس خان هوتکي افغان که از نفوذ سيد و مخالفتش با نيروهاي اشغالگر و لزوم جهاد با آنها اطلاع حاصل کرده بود، با يکهزار سوار به قصد سلطانيه براي دستگيري و قتل سيد محسن خارج مي‏شود. در اين ميان، به ميرمحسن خبر مي‏دهند که افغانها به دنبال او به زنجان لشکرکشي کرده‏اند. وي شبانه به يکي از قراء زنجان نقل مکان کرده در آنجا پناه مي‏گيرد. در سحرگاهان سپاه افغان وارد شهر زنجان شده خانه او را به آتش مي‏کشند و کتابخانه معتبر وي را که مخزن کتابهاي نفيس خطي بود تماما مي‏سوزانند. اين عمارت تا عصر ميرزا ابوالقاسم پدر ابوالمکارم، هنوز به همان وضعيتِ سوخته شده موجود بوده تا در دوران وي مجدد بازسازي مي‏گردد. 6 پس از وفات سيد محسن، نوه وي يعني سيد کاظم زنجاني (فرزند ميرمحمدحسين) بر مسند نياکان خويش مي‏نشيند. سيد محمدکاظم از شاگردان سيد علي طباطبايي، صاحب رياض، بود که در تعقيب سنت حسنه اسلافش پس از مراجعت از کربلا به ترويج احکام و تدريس مشغول بود تا سرانجام در سال 1232 در سن 33 سالگي دارفاني را وداع گفت و منصب شيخ‏الاسلامي زنجان به فرزندش امين‏الدين سيد محمدابوالقاسم موسوي‏زنجاني، که در ميان عامه به ميرزا شهرت داشت، واگذار شد. 7 سيد ابوالقاسم که در سال 1222 هجري قمري قدم به عرصه وجود گذارده بود، با آنکه در زمان وفات پدر ده سال بيشتر نداشت، اما با همين صغر سن، با جديت و نهايت سعي به کسب و فراگيري علوم مي‏پردازد و پس از مدتي به ترغيب عبدالله ميرزا دارا، پسر فتحعلي شاه که حاکم زنجان و خمسه بود، چندي در محضر درس حاج ملا عبدالوهاب قزويني در قزوين تلمذ مي‏کند، از وي اجازه اجتهاد مي‏گيرد و به زنجان باز مي‏گردد. آنگاه، در امتداد پيگيري معلومات و شور يادگيري و عطش علم‏آموزي رهسپار اصفهان مي‏شود، به محضر حاج سيد محمدباقر حجت‌الاسلام و حاج محمدابراهيم کلباسي مي‏رسد و از ايشان کسب علوم مي‏نمايد. ميرزا مدت هشت سال در اصفهان به تحصيل پرداخت تا آنکه در اواخر سال 1254 هجري قمري، يعني اواسط سلطنت ناصرالدين شاه قاجار، پس از تحصيل اجازه اجتهاد از استادان خود در اصفهان، به زنجان مراجعت مي‏نمايد. 8
 
در آن هنگام وضع زنجان به سبب بروز غائله فتنه بابيه و خروج ملا محمدعلي نامي که عملاً برضد دولت مرکزي قيام کرده بود، بسيار آشفته بود. پس از ورود ميرزا و اطلاع وي از وضعيت موجود، با آنکه اوضاع بسيار پيچيده بود ليکن به مبارزه با آن فرقه و ناآراميها و آشوبها پرداخته از قتل نفوس و غارت اموال جلوگيري به عمل آورد و در بازگرداندن افراد نادان از راه کج، با موعظه و وسايل ممکن، سعي نمود و در اين امر خطير کوششهاي درخور توجه و تلاشهاي مجدانه ابراز کرد. در اثر اقدامات وي، پس از ورود قواي دولتي، مخالفان و معاندان متواري و امنيت برقرار گرديد.
 
به جهت روش شدن اذهان ملت و آگاهي مردم و خاموشي فتنه بابيه، ميرزا دست به تأليف کتبي در رد بابيت زد که هر کدام به نوبه خود تأثير زيادي در ريشه‏کني اين فتنه در زنجان و ايران داشته است. کتابهايي مانند ردّالباب، قلع‏الباب، قمع‏الباب، مقاليدالابواب، سدّالباب و تخريب‏الباب را مي‏توان از آن جمله دانست. ميرزا تا پايان عمر خويش در ترويج احکام شريعت مقدس اسلام کوشيد و از سرپرستي فقرا و مستمندان لحظه‏اي فروگذار نکرد. کتابهاي بسياري، چه به قلم و چه به تقرير، در علوم مختلف از او به يادگار مانده که اين خود دليل احاطه وي بر علوم اسلام مي‏باشد؛ کتبي مانند هدايت‏المتقين در عقايد اصوليه و فروعيه، حجّة‌‌الابرار که رساله‏اي است مفصل و مبسوط در اثبات حرمت خمر در شرايع سابقه و کتاب ارزشمند نارالله الموقده در مصائب اهل بيت عصمت و طهارت عليهم‏السلام و رساله‏اي مفصل در حبوه را مي‏توان از آن جمله نام برد. 9 محمدحسن‏خان اعتمادالسلطنه در کتاب المآثر و الآثار مي‏نويسد که:
 
حاج ميرزا ابوالقاسم موسوي مجتهد زنجاني از رؤساي بزرگ مذهب جعفري بوده و در فتنه بابيه زنجان زحمات زيادي تحمل کرد و به دين و دولت خدمات نموده، در فقه و اصول و عدد و حديث و غيرو ذالک کتابهاي سودمند ساخته، همانا به دارالسعاده زنجان از چندين قرن قبل تا اين زمان احدي رياست و نفاذ امر و بسط يد او را به هم نرسانيده است. 10
 
علاوه بر تأليف بيش از پنجاه جلد کتاب که به توسط ميرزا ابوالقاسم نوشته شده ترجمه‏هايي نيز از آثار خارجي در ميان تأليفات وي به چشم مي‏خورد که خودگواه تسلط او بر يکي از زبانهاي خارجه و احاطه او بر علوم جديد و قديم مي‏باشد. سرانجام، سيد ابوالقاسم زنجاني در اواسط روز دوشنبه سوم جمادي‏الاولي سال 1292 هجري قمري وفات يافت. در هنگام وفات وي هر سه فرزندش، که از تحصيل علم فارغ شده بودند، در زنجان حضور داشتند. ميرزا ابوالقاسم در اواخر عمر طرف شور و مشورت ناصرالدين شاه قاجار در مسائل مدني و اجراي قوانين و احکام اسلامي در زنجان و خمسه بوده است. 11 فرزند بزرگ ميرزا، سيد عزّالدين محمدبن ابوالقاسم موسوي زنجاني، که بيشتر با نام سيد ابوالمکارم و يا حاج ميرزا ابوالمکارم شناخته مي‏شود.
 
در سال 1255 هجري قمري در زنجان ديده به جهان گشود. نسب وي با بيست و يک واسطه به ابراهيم‏بن حسين‏بن حضرت موسي‏بن جعفر عليه آلاف التحيه و الثناء مي‏رسد. ميرزا ابوالمکارم پس از تکميل علوم مقدماتي و فقه و ديگر مواد درسي به قزوين مهاجرت کرده در اين شهر به تکميل معلومات خويش در محضر استادان بنام آن مي‏پردازد. پس از کسب علم در قزوين، به زنجان مراجعت کرد. به سال 1278 هجري قمري (1277 هجري قمري) با برادر کوچک‏تر خود ميرزا ابوطالب به عتبات عاليات مشرف شد و از محضر استادان بنامي چون شيخ مرتضي انصاري اعلي‏الله مقامه‏ الشريف و فقيه ماهر وارسته سيد حسين کوه کمري مشهور به سيد حسين ترک کسب فيض نمود. 12
 
ابوالمکارم در نجف اشرف مدت سه سال در محضر شيخ انصاري حضور يافته از گوهر وجود آن يگانه روزگار بهره‏ها برد. پس از وفات شيخ، به حلقه شاگردان ميرزاي شيرازي پيوست و از محضر آن فقيه کسب دانش نمود. سپس به خدمت سيد حسين ترک مشرف شد و پس از تکميل معلومات در محضر سيد، از وي اجازه اجتهاد دريافت نمود. به‏طور قطع مي‏توان گفت که او تا زمان وفات شيخ انصاري يعني حدود سالهاي 1282-1281 هجري قمري در نجف حضور داشت و در بين سالهاي 1289 تا 1290 هجري قمري همراه با ميرزا ابوطالب به زنجان مراجعت کرد و در محضر پدر به ساماندهي اوضاع شرعي پرداخت و در حدود سال 1291 هجري همراه پدر بزرگوارش براي انجام فريضه حج به مکه مکرمه مشرف مي‏شود. پس از مراجعت به زنجان، همان‏طور که ذکر در تاريخ سوم جمادي‏الاولي 1292 هجري قمري ميرزا ابوالقاسم وفات يافت و منصب قضا و فتوي و مرجعيت تام در زنجان و ديگر بلوکات خمسه به عهده ميرزا ابوالمکارم نهاده شد. 13
 



نام:                
*رايانامه( Email):
موضوع :
*نظر شما:


تماس با ما : 38-4037 2260 (9821+) -

کليه حقوق اين سايت متعلق به موسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران مي باشد
درج مطالب در سایت لزوماً به معنی تاييد آن نيست

استفاده از منابع اين سايت با ذکر ماخذ مجاز است
بهترین حالت نمایش: IE8 یا نسخه بالاتر


 
www.iichs.org