پرستو قاسمي 1
فرمان فتحعلي شاه قاجار به حاکم خلخال در خصوص فروش قريه انذر از روستاهاي شهرستان طارم به عبدالله خان اوصانلو حاکم زنجان به سال 1212 ه.ق.
اين فرمان به موجب فراخوان بررسي اسناد خانگي هويت ايراني که توسط اداره کل ميراث فرهنگي زنجان اعلام شد شناسايي و توسط يکي از نوادگان خاندان خطيبي 2زنجان به دست نگارنده رسيد. از اين سند چنين استنباط مي‌شود که عبدالله خان اوصانلوقريه انذر 3 را به مبلغ 900 تومان از حاکم خلخال خريداري کرده اما به فرمان شاه قاجار بايد آن را برگرداند (تنخواه مزبور را پس بدهد) و قباله را بازيافت نمايد و در نهايت بايد فرمان شاه را اجرا کند. سند با مرکب مشکي در اندازه 30×42 سانتي متر با خط زيباي شکسته نستعليق در 7 سطر به شرح زيرتنظيم شده است.
[مهر:] العزّة لله؛ گرفت خاتم شاهي ز قدرت ازلي قرار در کف شاه زمانه فتحعلي
1212 4
الملک لله تعالي حکم همايون شد آنکه عاليجاه رفيع جايگاه دولت و عزت پناه فخامت و نبالت اکتناه شهامت و بسالت انتباه اخلاص و ارادت آگاه نتيجه الخوانين العظام محمدحسين خان حاکم خلخال بتوجهات شاهانه سرافراز بوده‌اند که قريه انذر را که عبدالله خان اوصانلو از آن عاليجاه بمبلغ نهصد تومان ابتياع نموده است در اينوقت مقرر فرموده‌ايم که قباله قريه مزبوره را بآن عاليجاه رونموده و تنخواه مزبور را از آن عاليجاه بازيافت نمايد مقرر مي‌شود که بوصول فرمان جهان مطاع و حصول آگاهي و اطلاع قباله را بازيافت و مبلغ مزبور را به ورود عاليشأن معلي مکان صارم آقاي يساول مهمسازي (نمايند) که آورده در دارالسلطنه طهران تحويل صاحب‌جمعان خزانه عامره نمايد و قريه مزبوره را خود متصرف شده مداخل و منافع آنرا صرف اخراجات خود سازد و همين فرمان مبارک را حجت خود دانسته ضبط نمايد و درين باب قدغن لازم دانسته از حکم همايون اشرف تجاوز و تخلف نورزد و مبلغ سي تومان خدمتانه از قرار تفضيل (از اصل وجه 15 تومان، خدمتانه از بابت [-] 5 15 تومان) 6 در عوض مواجب مشاراليه مهمسازي نموده بر ادعاي وجه مزبور را مهمسازي و تحويل‌داري از خود که آورده در خزانه عامره تحويل نمايد و تجاوز نورزد و توجهات شاهانه را شامل خود دانسته [-] 7 دانند. تحريرا شهر جمادي‌ا‌لاولي سنه 1212
[ظهر فرمان فاقد هرگونه مهر يا نوشته‌اي است]
تاريخ اجتماعي افشارهاي اوصانلوي زنجان
يکي از شاخه‌هاي مهم ايل افشار ترک ايران، شاخه افشارهاي اوصانلوست که يکي از طوايف عمده افشار استان زنجان به شمار مي‌رفت. بخشي از اين طايفه هم در منطقه خوار سمنان يعني شمال گرمسار زندگي مي‌کردند. اصولا در منطقه زنجان و نواحي مرکزي آن، دو شاخه عمده از افشارهاي ترک ايرلو و افشارهاي ترک اوصانلو به سر مي‌بردند. بررسيهاي تاريخي نشان مي‌دهد که شاخه اوصانلوي زنجان بيشتر در دهات غرب سلطانيه و تا محدوده رودخانه سجاسرود زندگي مي‌کردند. بعد از مرگ نادرشاه جنگ خشن مابين دو دسته از طوايف افشار ايران که پايه‌گذار اين دولت بودند به سرکردگي عادلشاه افشار و ابراهيم خان افشار (برادرش) که خواهان انتقام خون نادر از عادل شاه بود در منطقه و حوزه دهات آن اتفاق افتاد که مابين زنجان و سلطانيه و در ناحيه " سلمان ارخي" است. بعد از مرگ نادر در منطقه زنجان عموما خوانين ايرلو حکومت مي‌کردند که در ارتش نادر صاحب‌منصب بودند. با سرکوب آنان به وسيله دولتهاي زنديه و قاجار در دوره قدرت آقا محمد خان قاجار قدرت خانهاي ايرلوي افشار در زنجان به پايان رسيد و سپس عبدالله خان افشار اوصانلو به وسيله آقا محمد خان سردسته اقوام عشاير منطقه خمسه گرديد. 8
در حوادث سال 1212 ه ق که تاريخ تحرير سند مورد مطالعه است آمده که چگونه عبدالله خان اوصانلو حاکم خمسه با گروهي از سمت طارم به ياري آقا محمد خان و به طرف شمال مي‌رود. در کتاب احسن‌التواريخ صفحه 266 آمده است که وقتي آقامحمد خان قاجار به سلطانيه آمد چون آن حضرت به شکار ميل بسيار داشت، از خمسه عبدالله خان خمسه‌اي (سردسته اوصانلوها) با پنج هزار کس از کسان رکابي را مامور ساخت که از سامان زنجان، شکارها به جرگه سلطانيه گرد آورند تا شاه قاجار شکار کند.
عبدالله خان اوصانلو
عبدالله خان اوصانلو خمسه‌اي (زنجاني) از امراء و سرکردگان ارتش آقامحمد خان قاجار بوده است. شاه قاجار در سال 1201 ه ق پس از اينکه عليخان افشار خمسه‌اي از سرداران معروف خود را در اصفهان از هر دو چشم کور کرد افراد ابواب جمعي او را به عبدالله خان اوصانلو داد و از اين تاريخ وي يکي از امراء و سرکردگان مهم ارتش او گرديد. تا آقا محمد خان زنده بود عبدالله خان مانند ساير امراء و خوانين از ترس، مطيع صرف و در زمره سرکردگان او بود لکن پس از کشته شدنش در سال 1211 ه ق هر يک از امراء و سرکردگان صاحب داعيه شدند و در بدو سلطنت فتحعلي شاه در هر گوشه و کنار ايران آشوبي برپا شد و گرفتاري زيادي براي شاه نو ايجاد شد. از جمله کساني که داعيه سلطنت داشتند سليمان خان پسردائي آقامحمد خان بود. در سال 1213 ه ق جمعي از سرکردگان و امراء چون اوضاع مملکت را به کلي آشفته ديدند در اقدام به اين کار محرک و هواخواه او شدند. پس از اينکه فتحعلي شاه بر دشمنان خود فائق آمد محرکين خود را که از آن جمله عبدالله خان اوصانلو بود دستگير کرده بعد از آوردن وي به تهران به امر فتحعلي شاه از هر دو چشم کور گرديد. 9 عبدالله خان بعد از اين ضايعه در سال 1216 ه ق از دنيا رفت. 10
اقدامات عبدالله خان اوصانلو در شهر زنجان
يکي از مهمترين اقداماتي که در اوايل قاجار در زنجان به ثبت رسيده است توسعه و تکميل بازار معروف و سرپوشيده شهر زنجان مي‌باشد. به دستور آقا محمد خان اصلاح بازار قديمي که يادگاري بود از دوره صفوي و احداث کاروانسراهاي بزرگتر در سال 1205 در زنجان آغاز شد ولي اين کار در ابتداي سلطنت فتحعلي شاه و در سال 1213 ه ق به پايان رسيد. به عبارت ديگر پديدآورنده و احداث کننده حقيقي بازار زنجان آقا محمد خان نبود بلکه به دستور وي عبدالله خان اوصانلو حاکم وقت اقدام به توسعه و تکميل بازار قديم نموده و بر حجم و فضاي آن افزود به نحوي که ساختار و بافت بازار قديمي شهر در ساختار جديد مستحيل گرديد. 11 در واقع شکل‌گيري بازار زنجان در دوره آقا محمد خان و در سال 1207 ه ق به وسيله عبدالله خان اوصانلو شروع و بعد از او در سالهاي مابين 1224 الي 1243 ه ق توسط عبدالله ميرزا قاجار تکميل شده است. از ديگر اقدامات عبدالله خان اوصانلو خمسه‌اي در زنجان کرت‌بندي قنوات و کاريزهاي بلده زنجان بوده تا ميرابان آن را نظافت کرده و عاري از کثافات باشد و بر زنجان چاي که همان زنجان رود است بند آبهايي مستحکم ساختند و به علاوه جهت اهالي محله‌هاي پايين زنجان و محله ديوانگان و محله حسينيه زنجان جويهاي باريک از آب رودخانه کشيدند و در خانه‌هاي خويش چاههايي حفر کردند و خوانين اوصانلو را در محلات شهر روزانه و شبانه به سرپرستي نشاند. وي همچنين در شهر زنجان افرادي را معين کرد تا داد و ستد را کنترل کنند و مانع احتکار شوند. 12
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. کارشناس ارشد باستان‌شناسي گرايش اسلامي. کارشناس اداره کل ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري استان زنجان.
2. با تشکر از آقاي بهمن خطيبي که اين سند را در اختيار نگارنده قرار دادند.
3. روستاي انذر از بخش چورزق دهستان چورزق شهرستان طارم با 180 خانوار در قسمت جلگه‌اي طارم قرار دارد.
4. مهر چهار گوش کلاهک‌دار با قلم نستعليق.
5. پارگي سند.
6. در اصل به سياق تحرير شده است.
7. پارگي سند.
8. محمد خالقي مقدم، «تاريخ اجتماعي افشارهاي اوصانلوي زنجان»، ماهنامه فرهنگي اجتماعي بايرام، سال دوم، شماره 17 (اسفند 1387)، ص 5.
9. مهدي بامداد، شرح حال رجال ايران، ج 2، انتشارات زوار، 1378، ص 277.
10. رامين سلطاني، جستارهايي در تاريخ زنجان، انتشارات نيکان کتاب، 1389، ص 133.
11. رامين سلطاني، ص 135.
12. محمد خالقي مقدم، ص 5.
138
فرمان فروش قريه انذر 
نسخه قابل چاپ
ارسال برای دوستان
- 