از مطالعه حرکتهاي تجاري در ايران چنين بر ميآيد که بازرگاني بريتانيا با ايران از وضع مطلوبي برخوردار نيست. در مدت کمتر از 15 سال گذشته، اين بازرگاني توسعه پيدا کرد؛ و طي 5 سال گذشته عملاً راکد ماند. آخرين آمار موجود گوياي يک رکود واقعي امّا جزيي است. وقتي که پيشرفت عظيم بازرگاني روسيه با ايران در سالهاي اخير و به ويژه در طي سالهاي 1904 تا 1900 را مورد بررسي قرار ميدهيم، مشاهده ميکنيم که همين رکود جزيي موجب تنزل نسبي بسيار زياد ميشود. جنگ روسيه و ژاپن تجارت بين روسيه و ايران را در سالهاي 1905-1904 تا حد بسيار زيادي دچار رکود کرد، امّا روسيه از تلاش خود دست برنداشت و با وجود جنگ روابط بازرگاني خود را با ايران دوباره برقرار ساخت. به رغم چنين تلاش خاصي که براي برقراري تجارت بين بريتانيا و ايران صورت ميگيرد، و هندوستان هم علاقه زيادي به برقراري اين رابطه دارد، ولي هيچ پيشرفتي در اين مورد حاصل نشده است.
بنا بر اداره بلژيکي گمرکات ايران ارزش کل تجارت خارجي ايران از 21 مارس 1903 تا 20 مارس 1904 بالغ بر 10,661,695 ليره استرلينگ بود که از اين مبلغ (با احتساب هر ليره، 60 قران) 6,415,609 ليره استرلينگ مربوط به واردات و 4,246,086 ليره استرلينگ مربوط به صادرات است.
عمدهترين بخش اين تجارت داد و ستد با روسيه است که ارزش کل آن بالغ بر 5,668,310 ليره استرلينگ است از اين مبلغ 3,077,636 ليره استرلينگ مربوط به واردات و 2,590,704 ليره استرلينگ مربوط به صادرات است.
ارزش معاملات با بريتانيا بالغ بر2,490,009 ليره استرلينگ است که مبلغ2,138,112 ليره استرلينگ مربوط به واردات و 351,897 ليره استرلينگ مربوط به صادرات است.
صادرات روسيه با وارداتش تقريبا معادل است؛ بالا رفتن صادرات منجر به افزايش وارداتش ميشود. اين ارقام نشان ميدهند که بريتانيا در مقايسه با مقدار کالايي که به کشور ايران صادر ميکند کمتر کالا از اين کشور وارد ميکند. اين ارقام نشان ميدهد که چقدر براي انگلستان و هند ضرورت دارد که تجارت خود را با ايران افزايش دهند.
آمار منتشر شده از طرف اداره گمرکات مقدار معاملات تجاري با هند و بريتانيا را بطور جداگانه ثبت نکرده و تمام معاملات بين ايران و بريتانيا تحت يک سرفصل هستند.
بيشترين معاملات بريتانيا و همچنين هند از طريق بنادر خليج فارس صورت گرفته است و 70 درصد معاملات از طريق اين بنادر انجام گرفته است. حرکت تجاري در خليج نشان از حرکت بسيار بد تجاري انگلستان با ايران دارد.
آمار گردآوري شده توسط کنسولگري بريتانيا در بوشهر از بنادر بوشهر، لنگه، بندرعباس و کشورهاي عربي حوزه خليج [فارس] به استثنايمحمرهکهبااينبندرمعاملاتسنگينيانجامميگيرد،ارزشريالي معاملاتانجامشدهدر سالهاي 1904 و 1903 و 1902 به قرار ذيل است.
واردات صادرات
ليره استرلينگ ليره استرلينگ
1902 3,574,381 2,643,681
1903 3,415,177 2,738,930
1904 2,787,970 2,116,276
سهم هند در واردات در سال 1904 بالغ بر1,294,813 و در صادرات 1,259,555 ليره استرلينگ ميباشد.
توجه:(بايد توجه داشت که مسئولان کنسولي هميشه در اعلام ارزش کالا اغراق ميکنند و مسئولان گمرکات از طرف ديگر تمايل دارند که آنها را به حداقل برسانند. اين نوسان مربوط به اختلاف در مقايسه ارزشهاست)
گرچه تجارت بريتانيا با ايران نسبت به تجارت روسيه با ايران نسبتا سير قهقرايي پيموده است و گرچه بدون شک روسيه از اين ميترسد که در تجارت آينده با ايران نتواند مثل گذشته سود کند امّا وضع تجارت بريتانيا آن طور که در نگاه اول به نظر ميرسد بد نيست.
دلايل زيادي براي پيشرفت خيلي چشمگير تجارت روسيه در دهه اخير و نيز براي رکود نسبي تجارت بريتانيا و تجارت هند و بريتانيا وجود دارد. برخي از اين دلايل را به اختصار بيان ميکنيم:
تجارت بين روسيه و ايران بسيار راحت صورت ميگيرد. اولاً به علت وسايل ارتباطي نسبتا آسان، ثانيا، بدين علت که مرزهاي دو کشور در طول مرزهاي شمالي ايران ادامه دارد. ثالثا، به سبب اينکه، مردمان شمال ايران و استانهاي مجاور روسيه به لحاظ خوي و خواستهها شبيه هم و با يکديگر مرتبطاند. در نتيجه، صادرکنندگان و واردکنندگان ضرورتي براي انجام مبادلات ويژه پيدا کردند.
در صورتي که علاوه موارد بالا به اين واقعيت توجه کنيم که ثروتمندترين و موفقترين مردم ايران در شمال اين کشور زندگي ميکنند و تجارت روسيه با کمکهاي ساختگي رشد کرد و حفظ شد، فهم اين مطلب که چرا تجارت روسيه با جهش زيادتر از تجارت بريتانيا و هند و بريتانيا ترقي کرد کار مشکلي نيست.
با وضع کنوني، تجارت بريتانيا با ايران بدجوري دچار ضعف شد. بيشترين محمولات را از طريق بنادر خليج فارس به ايران صادر ميکنند و بزرگترين مشکلات بر طرف کردن موانع رساندن کالا به خشکي و عبور آنها به داخل کشور بوده است. جنوب ايران مردمان فقيري دارد، و سرچشمه آشوبي است که قرنهاست باعث عقب ماندگي آن شده است. در اين منطقه وضع ارتباطات بد است؛ کالاها را در هنگام عبور چپاول ميکنند. دولت بريتانيا و يا دولتهاي محلي آن آن طور که دولت روسيه به بازرگاني روسيه کمک ميکند، به تجارت بريتانيا نه به لحاظ مالي، نه به لحاظ اعطاي وام و يا در نظر گرفتن تخفيف هيچ کمکي نميکنند. ديگر اينکه کنسولهاي بريتانيا بر خلاف کنسولهاي روسيه، به توسعه تجارت هيچ علاقهاي نشان نميدهند.
بازرگاني روسيه، علاوه بر مزيتهاي مذکور در بالا، روسيه از طريق توسعه راهآهن خود به پيشرفت قابل ملاحظهاي در تجارت دست يافته و در حال حاضر به نقاط مختلفي از مرز شمالي ايران خدمت ارائه ميدهد و از اين طريق مراکز توليدي روسيه را به شمال ايران متصل ساخته است.
تغيير مسير بيشتر تجارت ترانزيت به سمت باتوم، که قبلاً از طريق يزد و ديگر شهرها به استانهاي فراخزر و خراسان و غيره صورت ميگرفت، موجب کاهش چشمگير تجارت انگلستان و هند با ايران شده است.
به طور کلي، اگر حکومت ايران با آرمانهاي قرن بيستم هماهنگي بيشتر و بهتري ميداشت رشد بازرگاني در سراسر اين کشور به نحو چشمگيري افزايش يافته بود.
نياز به جاده و امنيت؛ حمل و نقل پرخرج؛ خدمات پستي غلط، و سيستم ناقص تلگراف؛ همه اينها افزون بر اين واقعيت است که در اين سرزمين (تا آنجاست که فهميديم) هيچ قانوني وجود ندارد؛ سنت و قرآن جاي قانون را گرفته، و رشوه خواري و دست زور که بر همه جا حاکم است، جملگي بر ضد توسعه منابع و تجارت ايران در کارند.
اکنون تلاشهايي دارد انجام ميگيرد تا امور دولت شاه بهبود يابد.1 درست است که اين تلاشها ناچيز است، ولي بايد گفت که حرکتي درست است که در حال حاضر شروع شده است، و بايد از همه جهت مورد تشويق و حمايت قرار گيرد.
و امّا در مورد تجارت هند ــ بريتانيا، بايد در نظر داشت که بخشي از تنزل آن بيشتر در معرض ديد است، زيرا قسمت اعظم تجارت چاي هند که قبلاً در خراسان جاي پايي پيدا کرده و از طريق ايران به خاک روسيه راه يافته بود، اکنون از طريق باتوم صورت ميگيرد. تأثير اين تغيير مسير ِ بخشمهميازتجارتمضاعفاست.پايينآمدنسطحتجارت بريتانيا ــ هند با ايران باعث افزايش حجم تجارت روسيه با اين کشور خواهد شد.
برقراري تعرفه جديد گمرکي و متعاقبا عملي شدن مقررات مربوط به آن تأثير زيانباري بر تجارت بريتانيا گذاشته است. امّا به نظر ميرسد اين وقفه موقت باشد و به محض اينکه سازمان گمرک روال عادي کار را بيابد و مقامّات گمرک عقل سليم بيشتري پيدا کنند دشواريها به تدريج حل شده و از بين ميروند، و در نتيجه تأثيرات سوء تعرفههاي تبعيضآميز به تجارت بريتانيا چندان حاد و قاطع نخواهد بود.
تجارت چاي نمونهاي از اين مورد است. در ابتدا چاي هند بالاترين قيمت را داشت، و با تعرفههاي جديدي که به چاي چين و لامسر بسته شد قيمت آنها به قدري گران شد که فقط ثروتمندان ميتوانستند از آنها استفاده کنند؛ از اين رو طبقه کم درآمد، به ناچار، از چاي هندي ارزان قيمت استفاده ميکردند.
توسعه تجارت
قبل از اينکه تجارت انگليس يا هند با ايران به گستردهترين حد ممکن خود برسد امور بسياري بايد تحقق يابد که من در اينجا به طور خلاصه، چند موردمهم آن را ذکر ميکنم:
1. تجار هندي و بريتانيايي و نيز دولتهاي متبوعشان وقتي دريافتند که در تنظيم و تحميل تعرفههاي گمرکي و مقررات، ناکام ماندهاند، به ناچار تا حدودي اوضاع را ميپذيرند. به هر حال، با اجراي اين مقررات و تعرفههاي جديد اين امر از ديد آنها به اين معناست که شرايط اين قرار داد يک جانبه به اجرا در آمده و جاي هيچ اعتراضي بر آن نيست و دقيقا بر طبق اميال يکي از مديران گمرکات بخش دولت مرکزي در تهران صورت گرفته است. به موجب پيمان، يک بار و براي هميشه بايد بر حذف انبارهاي گمرکي حاشيهاي و غيره و نيز بسياري از مالياتهاي غيرقانوني که در حال حاضر وجود دارد، اصرار ورزيد. يک دادگاه بينالمللي استيناف که با مسائل گمرکات سر و کار دارد، بايد رييس بنادر را تعيين نمايد. غيرممکن و نامطلوب است که براي هر کاري به تهران مراجعه کنيم. تعرفههاي گمرکي را تا چندين سال آينده نميتوان تغيير داد، امّا ممکن است قوانين آن، در صورتي که حکومت داخلي، هيئت بازرگاني، و دولت هند آن را پذيرفته باشند و شرايط آن غيرعملي و غيرعادلانه و غيرقابل فهم باشد و کاملاً به لحاظ اوضاع جغرافيايي، طبيعي و بازرگاني کشور نامناسب باشند، اصلاح شود.
2. اصلاحاتي در بندرعباس، و بندرهاي بوشهر، و محمره همراه با پيشرفت در سيستم هزينه بارگيري و باراندازي از کشتي ضروري است.
3. ايجاد تغييرات جزيي در دستورهاي گمرکخانه که در حال حاضر وجود دارد يک ضرورت است. تسهيلات را، بيشتر بايد بازرگانان درخواست کنند.
4. به ارتباطات بايد توجه بيشتري شود. بدون شک دولت هند در اين مورد ميتواند از کارهايي که دولت روسيه در شمال کشور خود انجام داد الگو بگيرد. از نظر بازرگاني داشتن جادههاي خوب و وسايل ترانزيتي سريع يک نياز مبرم است، براي به انجام رساندن اصلاحات لازم حتي نبايد يک روز را از دست بدهيم.
5. در سياست بريتانيا عزم راسخ، جديت و ثبات قدم، نه فقط در تهران بلکه در سراسر ايران ضرورت دارد. اعتراف ميکنم که با اين نظام دو گانه حکومتي که اکنون وجود دارد، و با آنکه نويسندگان متفکر هم آن را محکوم ميکنند، تحقق چنين امري دشوار است.
6. کنسولها بايد به تحقيق دريابند که تجارت و امپراتوري بريتانيا با ايران داراي اهميت بسيار زيادي است و به توجه دقيقتري نياز دارد تا پرداختن به ديدارهاي تشريفاتي و رد و بدل کردن تعارفات تو خالي با مسئولان. بيم آن دارم آنها اين واقعيت را درک نکنند که وظيفه آنان حفظ منافع بازرگانان است، و موظفند براي توسعه روابط بازرگاني ميان ايران و امپراتوري بريتانيا حداکثر سعي خود را به عمل آورند.
امّا ميان کنسولها هيچ اميدي نميتوان به بهبود اوضاع داشت مگر اينکه، چنانکه قبلاً ذکر شد، در تهران و هر جاي ديگر، خط مشي استوار و نيرومندي اتخاذ شود. کنسولها و بازرگانان نبايد حس کنند در وزارتخانه با نمايندگان آنها خوب رفتار نميشود؛ يا حضورشان را ناديده ميگيرند و يا به آنها پاسخهاي سرسري ميدهند. در اينجاست که يک وابسته بازرگاني با تجربه و موقع شناس بايد ثابت کند که عنصر بسيار سودمندي است. وجود او در موارد ديگر نيز مفيد ميباشد. دراين راستا، عملکردهاي اصلاحي، ضروري است. در حال حاظر دربارة ترتيبات کنسولي موجود و روشهاي معامله و سوداگري، نارضايي آشکاري بين اتباع بريتانيايي حاکم است.
7. پيشنهاد ميکنم که اين خانههاي بازرگاني، چنانچه مايل باشند تجارت با ايران را توسعه دهند، تا آنجاست که به جنوب ايران مربوط ميشود، گروهي را تدارک ببينند، و نماينده مشترکي اعزام دارند که مقرش در زمستان و بهار در بندر عباس، و در تابستان و پاييز در کرمان باشد؛ در يزد، بهرام آباد، کرمان، و بم انبارهايي آماده سازند. اين نماينده بايد در جاهاي متخلف ياد شده در بالا، دستياراني داشته باشد که در مورد نيازهاي بازرگاني طرف مشورت او قرار گيرند و او، هر چند وقت يکبار با استفاده از چاپار شخصا به بازديد از نقاط مختلف بپردازد (سفر چاپاري به معني استفاده از اسبها و توقفگاههاي پستي به جاي سفر با کاروان است؛ سفر با کاروان طولاني و پرخرج است.)
8. تاسيس انبارهاي گمرکي خصوصي يا دولتي مناسب در بندرعباس، بوشهر، و محمره اين امکان را خواهد داد که کالاها در اين اماکن با هزينه کم نگهداري شود. اين کالاها بر حسب نياز بايد در بازار داخلي به مصرف برسد و بدين ترتيب از اشباع شدن پيش از حد بازار جلوگيري شود يا روسيه نتواند اين فرصت را پيدا کند تا به منظور تامين نيازها در بازاري بدون رقابت پا بگذارد. به علاوه اين اقدام پس انداز عظيمي، چه به لحاظ بهره و چه از نظر سرمايه که محبوس شده به دنبال خواهد آورد. يعني مثلاً در مورد بعضي از انواع چاي تا صددرصد هم سود خواهد داشت. تاسيس انبارهاي گمرکي خصوصي ِ آينده در مقررات حکومتي پيشبيني شده است.
9. در محلهايي که قبلاً تجارتخانههاي مناسبي بنا شده، از آنها بايد براي افتتاح نمايندگيها استفاده کرد. اطمينان دارم که هر گونه رهيافت و شروع کار در اين زمينه با پاسخ مساعد رو به رو خواهد شد. بايد توجه داشت که در زمينه معاملات ِ جاري شرکتهاي خصوصي رقابتي صورت نگيرد.
10. در پايان، قويا به تجارتخانهها و شرکتهاي مشهور و معتبر در ايران توصيه ميکنم که مانند اعضا يا يکي از اعضاي اتاقهاي بازرگاني هند باشند و ميدانيم که اين اتاقها براي حفظ منافع بازرگاني در هند خيلي تلاش کردهاند.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1.منظور جنبش مشروطه خواهي است که در همين زمان در ايران آغاز شده بود.
138
توصيه هاي گزارشگر اعزامي هيئت بازرگاني هندِ بريتانيا به جنوب شرقي ايران 
نسخه قابل چاپ
ارسال برای دوستان
- 