طبق سنت ديرين ايل بختياري، همه افراد ذکور خوانين در صورت دارا بودن شايستگي مي‏توانستند به عنوان خان ايل، قدرت را در دست گيرند. اما در خلال حاکميت طولاني حسينقلي‏خان ايلخاني که قريب سي سال (1882-1854م/ 1299-1274ق) به طول انجاميد، اين سنت قديمي منسوخ شد و تنها افراد خانواده و برادران حسينقلي‏خان مي‏توانستند از اين عنوان استفاده کنند. بنابراين پس از قتل ايلخاني در سال 1882م/ 1299ق در اصفهان، بين برادران او ــ امامقلي‏خان حاجي‏ ايلخاني و رضاقلي‏خان ايل‏بيگي ــ و فرزندانشان و فرزندان حسينقلي‏خان ــ يعني اسفنديار، علي‏قلي، خسرو، يوسف و نجفقلي ــ بر سر تصاحب مقام ايلخاني رقابت و درگيري‏هاي زيادي رخ داد.

بالاخره در سال 1894م/ 1311ق، محمدحسين‏خان شهاب‏السلطنه ــ پسر بزرگ امامقلي‏خان حاجي‏ ايلخاني (سپهدار و سردار مفخم بعدي) ــ پيشنهاد کرد خانواده‏هاي ايلخاني و حاجي ‏ايلخاني بدون خانواده ايل‏بيگي (رضاقلي‏خان) به طور مشترک حکومت بختياري و چهارمحال را بر عهده گيرند. دو خانواده بر اين پيشنهاد توافق کردند و قرار شد مسن‏ترين فرد دو خانواده به عنوان ايلخاني و نفر دوم از خانواده ديگر به عنوان ايل‏بيگي انتخاب شود.

اين توافق زمينه‏اي را فراهم کرد تا از آن پس، تا سال 1315ش/ 1936م، يعني 42 سال بعد تا اواخر سلطنت رضاشاه حکومت در بختياري و چهارمحال بين دو خاندان مشترک باشد. ¹ براي تحکيم و تقويت اين قرارداد، اسفنديارخان ــ پسر بزرگ حسينقلي‏خان ــ با دختر محمدحسين‏خان ازدواج کرد. در مقابل، دختر اسفنديارخان نيز به ازدواج محمدحسين‏خان درآمد. ² اين وضعيت ادامه يافت تا هنگامي که دارسي و شرکا درصدد برآمدند تا براي حفاري و اکتشاف نفت از مناطق جنوبي و مسجدسليمان اقدام کنند. بنابراين، قرارداد 1905م/ 1323ق بين دارسي و شرکا و خوانين به امضا رسيد. هنگامي که در آوريل 1908م/ 1326ق نفت در جنوب ايران کشف شد، براي دارسي و شرکا مشخص و مبرهن بود که اگر بخواهند نفت اکتشافي را به بازار فروش برسانند، مي‏بايست آن را از منطقه مسجدسليمان به سواحل خليج فارس انتقال دهند و در همين راستا، (قلمرو حکومتي شيخ خزعل ــ حاکم محمره ــ براي انتقال نفت از طريق خط لوله يا هر وسيله‏اي ديگري اهميت ويژه يافت و روابط عادي و دوستانه بين خوانين بختياري و شيخ خزعل براي تضمين امنيت و آرامش مناطق جنوبي اهميت زيادي پيدا کرد. به همين دليل با وساطت و دخالت دولت بريتانيا، قراردادي بين خوانين بختياري و شيخ خزعل به امضا رسيد. طي اين قرارداد که در مارس 1908م امضا شد، دو طرف بر چگونگي تنظيم روابط با دولت مرکزي و اتخاذ سياست مشترک در برابر آن و همچنين روابط بين دو طرف، توافق کردند. قرارداد در ده ماده به عبارت زير تنظيم شده بود:

1. تأکيد بر عمل بر اساس خواسته و دستور دولت مرکزي و اقدام مشترک در برابر هر گونه دست‏اندازي و دخالت دولت مرکزي در حوزه حکمراني دوطرف.

2. دوستي با دوستان و دشمني با دشمنان يکديگر.

3. کوشش براي جلوگيري و پايان دادن به اغتشاش و آشوب طوايف در قلمرو دو طرف.

4. اداره و تقسيم مشترک حکومت و اداره عربستان يا بهبهان يا کهگيلويه.

5. واداشتن دولت مرکزي به واگذاري حکومت منطقه به دو طرف قرارداد و احتراز از همکاري با حاکم منصوب دولت در عربستان.

6. هيچ‏يک از دو طرف به تنهايي حق خريد خالصجات دولتي را ندارد؛ در صورتي که دولت مرکزي تصميم بگيرد خالصجات دولتي را به فروش برساند.

7. خريد مشترک املاک رجال ايراني در عربستان. ضمن آنکه هيچ‏يک از دو طرف حق اجاره يا کشت و زرع در اراضي رجال دولتي را ندارد، مگر به سود آنها باشد.

8. پس از عقد قرارداد، هيچ‏يک از دو طرف نبايد افراد يا اموال وابسته به طرف ديگر را پذيرفته و اعلام همبستگي کند و در مجموع، نبايد چيزي را از همديگر پنهان کنند.

9. اگر در بين خوانين اختلافي بروز کرد، شيخ بايد تلاش کند تا بين آنها صلح و صفا برقرار کند.

10. هر يک از دو طرف که از قرارداد عدول کند يا تنها منافع شخصي خود را در نظر گيرد، قابل نکوهش و سرزنش خواهد بود.

قرارداد به امضاي نجفقلي‏خان و خسروخان از خاندان ايلخاني، غلامحسين‏خان از خاندان حاجي‏ ايلخاني و شيخ خزعل و شيخ جالب‏خان رسيد. ³ اجراي موارد اين قرارداد هيچ‏گونه ضمانت اجرايي خاصي نداشت، ولي دو طرف کنسول انگليس را در محمره [خرمشهر] به نام مکدوال ⁴ به عنوان گواه انتخاب کردند تا چنانچه در آينده اختلافي بروزکرد، او بتواند متخلف را شناسايي کرده و موارد تخلف را به او گوشزد کند. ⁵

پس از مدتي، ماده ديگري بر اين توافقنامه افزوده شد. بدين‏ترتيب که درباره تملک اراضي مورد اختلاف واقع در اراضي جراحي که بخشي از آن در تملک مشيرالدوله و بخشي ديگر در تملک رضاقلي‏خان نظام‏السلطنه بود، هيچ‏کس به غير از شخص شيخ خزعل حق خريداري اراضي را نداشت. ⁶ اين ماده بدان جهت به قرارداد قبلي افزوده شد که به کشمکش دو طرف بر سر اراضي مورد نزاع پايان داده شود. مدتي بعد، پس از ظهور استبداد صغير، زمينه براي دخالت خوانين بختياري در مسائل سياسي و قدم نهادن در چرخه‏اي بزرگ‏تر و وسيع‏تر از قلمرو بختياري فراهم شد.

ولي قبل از آنکه بختياري‏ها در اين مسير نو و پرفراز و نشيب قدم گذارند، خوانين تصميم گرفتند به اختلاف ديرينه بين خاندان ايلخاني و حاجي‏ ايلخاني که مي‏توانست آنها را از ايفاي نقشي مؤثر و مهم در صحنه تحولات جامعه ايراني محروم کند، پايان دهند. در همين راستا قراردادي در تاريخ يازدهم ربيع‏الاول 1327ق / سوم آوريل 1909م بين اولاد خاندان ايلخاني و حاجي ‏ايلخاني به امضا رسيد ⁷ که داراي يک مقدمه، ده ماده و يک متمم بود. هدف از عقد اين قرارداد، آن‏گونه که در مقدمه قرارداد آمده بود، پيشبرد اهداف جنبش ملي، استحکام رژيم مشروطه و تقويت روابط دو خانواده ايلخاني و حاجي ‏ايلخاني بود.

دو طرف در ماده اول قرارداد، بر اساس سنت مرسوم بر دور نگه ‏داشتن خاندان ايل‏بيگي و بزرگ آنها ــ حاج ابراهيم‏خان ضرغام‏السلطنه ــ از دور مذاکرات تأکيد کرده و ايفاي هرگونه نقشي را از سوي آنها در انعقاد و اجراي قرارداد انکار کردند. بقيه موارد قرارداد شامل دو گونه توافق بود:

1. توافق بر سر تقسيم مساوي درآمدها و عايدات شامل ماده دوم، سوم، چهارم، پنجم، ششم و هشتم.

2. چگونگي برخورد با تخطي طرفين امضاکننده قرارداد از موارد مورد توافق شامل مواد هفتم، نهم و دهم.

در ماده دوم و سوم، دو طرف توافق کردند هر نوع امتياز يا منافعي از سوي دولت يا ملت در قلمرو بختياري و چهارمحال و اصفهان يا غير آن، به طور مساوي بين دو طرف تقسيم شود و تقسيم مساوي عوايد مالياتي حاصله از اصفهان، پس از تصويب و کسر مخارج از سوي افراد دو خانواده در ماده چهارم و توافق بر سر تقسيم اسلحه و مهمات و هرگونه وسيله‏اي که از سربازان دولتي به دست آيد يا هر آنچه که از اقبال‏الدوله کاشي ــ حاکم اصفهان ــ به دست آمده يا مصادره شود، به صورت مساوي در ماده پنجم و ششم گنجانده شده بود.

در ماده هفتم، دو طرف توافق کردند چنانچه رژيم مشروطه مستقر شود و اولاد حسينقلي‏خان ايلخاني، مقام‏هاي دولتي به دست آورند، يا حکومت جديد (پس از سرنگوني استبداد صغير) تصميم بگيرد که حکومت چهارمحال و بختياري را به افراد يکي از دو خانواده واگذار کند، از پذيرش آن احتراز کنند؛ مگر آنکه حکومت بختياري بين دو خاندان به طور مساوي تقسيم شود. بر اساس ماده هفتم قرارداد، در صورتي که هر يک از اعضاي خاندان، کوچک يا بزرگ، به هر علت ياغي مي‏شد، سردار اسعد (عليقلي‏خان از خاندان ايلخاني) و سالار اشرف (علي‏اکبرخان از خاندان حاجي ‏ايلخاني) موظف به مجازات وي بودند. البته اين اقدام مي‏بايست مورد تأييد خوانين بزرگ قرار مي‏گرفت.

بر اساس ماده نهم، سردار اسعد متعهد شد تا از انجام هرگونه اقدام و اتخاذ روش خصمانه از سوي صمصام‏السلطنه (نجفقلي‏خان) و سردارظفر (خسروخان) در برابر سردار محتشم و سالار اشرف جلوگيري کند. سردار اسعد (عليقلي‏خان) در انتهاي اين قرارداد که در پشت جلد قرآن کريم نوشته شده بود، افزود: «من خدا را شاهد و گواه مي‏گيرم و به قرآن سوگند ياد مي‏کنم که تا زنده هستم، دست از حمايت سردار محتشم و سالار اشرف برندارم.» ⁸ در متمم قرارداد که در ششم جمادي‏الثاني 1327 نگاشته شد، جعفرقلي‏خان پسر عليقلي‏خان مطالب ذکر شده توسط پدرش را مورد تأکيد قرار داد و چنين اضافه کرد:

تا زماني که زنده هستم، به سردار محتشم و سالار اشرف خدمت خواهم کرد و به قرآن قسم ياد مي‏کنم که با سردار محتشم و سالار اشرف مانند پدر خود رفتار کنم و آنچه در قدرت دارم، براي آنها انجام دهم و همچنين براي پيشبرد اهداف مشروطيت هيچ نوع قصور و کوتاهي نورزم. ⁹

 اين قرارداد توسط حاج ‏آقا نورالله اصفهاني ــ روحاني معروف اصفهاني ــ و صمصام‏السلطنه در هفده جمادي‏الثاني امضا شد و هر دو آنها، آن را مورد تأييد قرار دادند.

مدتي بعد بختياري‏ها شهر اصفهان را تصرف کردند و از آنجا راهي تهران شدند. تهران در تاريخ 9 ذيحجه 1326ق/ 2 ژانويه 1909م به تصرف بختياري‏ها و ديگر مجاهدين مشروطه درآمد و توافق همچنان مبناي عمل باقي ماند. خوانين بزرگ بختياري همچون سردار اسعد، صمصام‏السلطنه، سردار محتشم و سردار جنگ، پس از فتح تهران به مناصب و پست رئيس‏الوزرايي، وزارت و يا حکومت شهرهاي مختلف همچون يزد، بهبهان و کرمان دست يافتند و به اداره حکومت و سرزمين بختياري اهميت کمتري داده شد. اين امر به گونه‏اي بود که در ملاقات بين دکتر يانگ و سلطان محمدخان سردار اشجع، خان بختياري به يانگ گفت: «زندگي چادرنشيني ديگر زندگي ما نيست و اين وضعيت [حکومت بر لرهاي بختياري] براي فرزندان ما کافي است». ¹⁰

دکتر يانگ اين جمله را چنين تعبير کرد که منظور سردار اشجع اين است که «چيزي که حالا آرزوي آن را داريم، حکومت و کارهاي پرسود در شهرهاي بزرگ است؛ جايي که مداخل، با مناصبمان تراز باشد. جايي که بتوانيم همچون آقايان زندگي کنيم.» ¹¹

به همين دليل، خوانين جوان‏تر به حکومت بر منطقه بختياري گماشته شدند. و البته سلطان مرادخان منتظم‏الدوله ــ فرزند اسفنديارخان ــ از خاندان ايلخاني و علي‏اکبر خان سالار اشرف ــ فرزند سردار محتشم ــ از خاندان حاجي‏ ايلخاني وظايف خود را به خوبي انجام دادند. ¹²

به هر روي با در نظر گرفتن روند رو به افزايش روابط بين خوانين بختياري و دولت انگلستان و با توجه به وساطت انگليسي‏ها در عقد قراردادهاي قبلي بين خوانين و شيخ خزعل و قرارداد بين خوانين در سال 1909م/ 1327ق و همچنين، مسئله انتقال اراضي و دراختيار گرفتن اراضي مورد نياز براي احداث خطوط انتقال نفت از يک سو و احداث پالايشگاه نفت در آبادان از سوي ديگر، همه چيز براي انتقال، تصفيه و صدور نفت آماده شد. سفارت انگليس در تهران نيز درصدد بود تا براي حفظ منافع خود و ايجاد نظم و امنيت در منطقه بختياري، اختلاف بين خوانين را از بين برده و يا به حداقل کاهش دهد. عامل بسيار مؤثر در اين تلاش، آن بود که طبق قرارداد 1907م/ 1325ق، اصفهان در محدوده منطقه نفوذ روس‏ها قرار مي‏گرفت. انگليسي‏ها از اين بيمناک بودند که منطقه بختياري‏ها با دسترسي به کناره خليج فارس و قرار گرفتن در حوزه نفوذ روس‏ها، پاي رقيب ديرينه را به کرانه‏هاي خليج فارس باز کند. به همين دليل وزير مختار انگليس در تهران ــ والتر تونلي ¹³ ــ تلاش مي‏کرد تا خوانين همچنان متمايل به انگلستان و به عنوان متحد آن کشور در منطقه عمل کنند. در همين راستا، با فشار و نظارت دولت انگلستان و پادرمياني آنها، سنت قديمي حاکم بر خاندان ايلخاني و حاجي‏ ايلخاني، در تعيين ايلخان و ايل بيگ تغيير کرد.

بنا بر اظهار دکتر يانگ ــ نماينده سياسي شرکت نفت ايران و انگليس ــ ، با فشاري که از سوي سفارتخانه آن کشور بر خوانين اعمال شد، آنها از عادت معمول خود دست کشيده و طي قراردادي در 24 رجب 1330ق/10 ژوئيه 1912م، نصيرخان، سردار جنگ را به عنوان ايلخاني با اختيارات کامل منصوب کردند. ¹⁴ طبق اين قرارداد اولاد خاندان ايلخاني و حاجي‏ ايلخاني، نصيرخان را از خاندان حاجي‏ ايلخاني از مارس 1912م/ ربيع‏الثاني 1330ق تا مارس 1917م/ صفر 1335ق، به سمت حاکم بختياري و چهارمحال منصوب کردند تا به طور مستقل و با اختيارات تام به عنوان ايلخاني به وظايف خود عمل کند. اين حکم در خلال مدت فوق‏الذکر قابل لغو و تعويض نبود. رئوس وظايف ايلخاني طبق قرارداد به اختصار عبارت بودند از:

ماده اول: در تمام مدت يکي از نوادگان مرحوم حسينقلي‏خان ايلخاني، به عنوان ايل بيگ دستيار در امور حکومتي بود و در نفع و ضرر با نصيرخان ايلخاني شريک بود. تا زماني که سردار جنگ از ايل‏بيگي راضي بود، او در سمت خود باقي مي‏ماند و در صورت عدم رضايت، عزل و يکي ديگر از افراد خاندان ايلخاني به جاي وي منصوب مي‏شد. در صورت تصميم به تعويق ايل‏بيگي، هيچ‏کس حق اعتراض به آن را نداشت. در آن زمان مرتضي‏قلي‏خان ــ فرزند نجفقلي‏خان صمصام‏السلطنه ــ ايل بيگ بختياري‏ها بود.

ماده دوم: ايلخاني و ايل‏بيگي در برخورد با خوانين کوچک خاندان ايلخاني و حاجي‏ ايلخاني، از اختيارات نامحدودي برخوردار بودند. اختيار اجازه اقامت در قلمرو چهارمحال و بختياري يا ترک منطقه در صورت تشخيص اخلال امنيت از سوي آنها، با سردار جنگ و مرتضي‏قلي‏خان بود. در صورت سرپيچي هر يک از افراد، دولت و خوانين با وي مقابله کرده و شخص خاطي و متمرد با قوه قهريه، به شدت مجازات مي‏شد. در اين ارتباط احتمال داشت که شخص متمرد، مال و حتي جان خود را از دست بدهد و هيچ‏کس از افراد دو خاندان حق اعتراض نداشتند.

ماده سوم: حق تنبيه خوانين کوچک و کلانتران، در صورت بي‏نظمي و اغتشاش با ايلخاني و ايل‏بيگي بود. آن دو مي‏توانستند هر فردي را عزل و ديگري را به جاي وي منصوب کنند. حقوق و مستمري فردي را قطع و يا اضافه کنند و مجموع اقدامات آنها معتبر و قانوني بود و کسي حق فسخ يا تغيير احکام و فرامين آنها را نداشت.

ماده چهارم: وصول ساليانه ماليات منطقه چهارمحال و بختياري و شاخ‏شماري و پرداخت حقوق نگهبانان شرکت نفت و... برعهده ايلخاني و ايل‏بيگي بود. در ازاي آن هزينه‏هايي همچون حقوق مأموران حفاظت راه‏ها و نگهبانان مناطق عملياتي، حفاري و توليد نفت و همچنين تعمير پل‏ها و توسعه کاروانسراهاي کنار جاده لينچ برعهده آنها بود و کسي حق دخالت و ادعاي سهمي نداشت.

ماده پنجم، ششم، هفتم و هشتم: پرداخت ماليات بختياري پس از کسر حقوق و مستمري خود به دولت و پرداخت مطالبات شرکت لينچ توسط ايلخان و ايل‏بيگ، همچنين دريافت يک وام هشت‏ هزار ليره‏اي از بانک شاهي و پرداخت اقساط آن در چهار قسط دوهزار ليره‏اي با بهره آن، و لزوم پرداخت هرگونه وجهي بابت ماليات راهداري و غيره توسط افراد به ايلخان و ايل‏بيگي و اعزام سوار به تهران تا دوهزار نفر به ازاي دريافت پانزده تومان براي هر سوار توسط آنها پيش‏بيني شده بود.

اين قرارداد توسط خوانين بزرگي همچون صمصام‏السلطنه، سردار محتشم، سردار اسعد و اميرمفخم، در تهران امضا شد. ¹⁵ به دنبال آن نيز سر والتر تونلي ــ وزير مختار انگليس در تهران ــ در همان روز به اطلاع سر ادوارد گري رساند که به وسيله کنسول انگليس در اصفهان، پيامي سخت براي خوانين جوان و جنجال‏طلب بختياري فرستاده است.

تونلي به خوانين جوان اخطار کرد که مواظب رفتار خودشان باشند و از سردار جنگ اطاعت کنند. اين امر ظاهرا به تقاضاي خوانين بزرگ در تهران انجام مي‏گرفت؛ زيرا خوانين حاضر بودند دستورات وزيرمختار انگليس در تهران را اجرا کنند. وي همچنين در گزارش خود که براي تأمين بهتر امنيت در جاده بختياري توسط سردار جنگ، او با انتصاب برادر بزرگ سردار جنگ ــ لطفعلي‏خان اميرمفخم ــ به حکومت کرمان موافقت کرده است. ¹⁶

از زمان قتل حسينقلي‏خان تا آن زمان، چنين اختياراتي به يک ايلخاني داده نشده بود. قبل از عقد اين قرارداد، براي انتخاب ايلخان جديد بايد خوانين بزرگ به توافق مي‏رسيدند که اين رويه مشکلات زيادي را به دليل اختلاف‏نظرهاي خوانين در پي داشت و کارها و امور به کندي پيش مي‏رفت؛ زيرا خوانين بزرگ در تهران مستقر بودند و نمايندگان آنها نمي‏توانستند رأسا و مستقيما تصميمي اتخاذ کنند، مگر اينکه تصميمات آنها مورد تأييد خوانين بزرگ تهران قرار مي‏گرفت. ¹⁷

از نظر دکتر يانگ، انتصاب سردار جنگ براي مدت پنج سال در کشوري که با اوضاع آن پيوسته شرايط متفاوت به سرعت تغيير مي‏کرد، فرصت مناسبي براي پيگيري طرح‏هاي مختلف بود. از ديدگاه او، اگر سردار جنگ خود را به حد کافي قدرتمند نشان مي‏داد، مي‏توانست خوانين و نيروهاي جوان‏تر را تحت کنترل درآورد. دکتر يانگ در گزارشي به لندن نوشت: «... ما بايد خود را مرهون سفارت بدانيم؛ تا وقتي‏که اختيارات تقسيم شده باشد، حکومت نيز به صورت تقسيم شده باقي مي‏ماند که اين امر تهديدکننده صلح و روابط خوب در مناطق نفتي است....» ¹⁸

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. بختياريها در آيينه تاريخ. ص 119 .

2. تاريخ سياسي اجتماعي بختياري. صص 159-161 .

3. همان. صص 235-237 .

4. Macduall

5. همان. صص 292-293 .

6. Great Britain, Foreign Office. No 38, Sir W.Townley to Sir Edward Grey. Tehran, 17 March, 1913. F.O. 416/56.

7. Ibid, Inclosure in No 59, Agreement between Haji AliKuli Khan and the Family of HusseinKuli Khan and Family of ImamKuli Khan, signed at malamir on the 11th Rabbi-ul-Awwal 1327/3, April 1909. F.O. 416/42.

8. Ibid.

9. Ibid.

10. Ibid. Inclosure in No 386, Memorandum on the governorship of Bakhtiaristan, Mr.Young. F.O. 416/54.

11. Ibid.

12. Ibid.

13. Walter Townley

14. Ibid.

15. تاريخ سياسي اجتماعي بختياري. صص 344-348 .

16. همان. صص 226-227

17. همان. ص 288. 

18. Great Britain, Foreign Office. Inclosure in No 386, Memorandum on the governorship of Bakhtiristan. M.Young. F.O. 416/54.