نيلوفر کسري

پس از کودتاي 1299ش و حکومت سه ماهه کابينه سياه، احمدشاه قاجار با تکيه بر واگذاري وزارت جنگ به رضاخان، سيد ضياالدين طباطبايي را از ايران اخراج کرد و احمد قوام‌السلطنه را به صدارت گماشت. قوام‌السلطنه که ياراي مخالفت با قدرت وزيرجنگ را نداشت سعي نمود تا با تکيه بر يک قدرت بي طرف توازن قوا را ايجاد کند و از نفوذ روزافزون انگلستان و اياديش بکاهد. به همين منظور به جهت پر نمودن خزائن خالي دولت مسئله اعطاي امتياز نفت شمال را به يک دولت بي‌طرف خارجي مطرح کرد و مذاکرات محرمانه‌اي را با نمايندگان شرکت نفت آمريکايي استاندار اويل در مورد اعطاي امتياز نفت پنج ايالت شمالي ايران آغاز نمود. بديهي بود که اين امر مي‌بايست به صورت محرمانه آغاز گردد وگرنه از سوي دولتين روس و انگليس مورد مخالفت قرار مي‌گرفت.

اين مذاکرات در 20 نوامبر 1921م (29 آبان1300ش) صورت گرفت و قراردادي بين دولت ايران و شرکت آمريکايي براي مدت پنجاه سال بسته شد.

اين قرارداد با اعتراض شديد روس و انگليس روبه‌رو شد. دولت روسيه مدعي شد که اعطاي امتياز نفت در جوار سرحدات آنان به دول ديگر بدون جلب نظر و موافقت آنها ممکن نيست و در ثاني امتياز مزبور را وثوق‌الدوله در سال 1916م به خوشتاريا که از اتباع روسيه تزاري بود داده است. انگليسها هم مدعي شدند که خوشتاريا امتياز خود را به شرکت نفت ايران و انگليس واگذار کرده است و دولت ايران حق ندارد آن را به ديگري بدهد. ¹

دولت ايران در مقابل اين اعتراضات پاسخ داد که موافقتنامه وثوق‌الدوله و خوشتاريا فقط طرحي براي لايحه قانوني بود که بعداَ مي‌بايست به تصويب مجلس شوراي‌ ملي برسد. بنابراين امتيازي به کسي داده نشده است. به دنبال اين جريان روابط دو کشور رو به تيرگي نهاد و دولت انگليس طي يادداشتي به وزارت امور خارجه آمريکا اعتراض نمود واعلام کرد که از دادن راه عبور براي حمل‌ونقل وسايل اکتشاف نفت به شمال ايران جلوگيري خواهد کرد. ² شايان ذکر است که کليه نواحي جنوبي ايران در اين زمان تحت اختيار انگليس قرار داشت و دولت مرکزي توان اداره اين نواحي را نداشت.

دو روز پس از تصويب اين لايحه دولت شوروي در يادداشتي شديداللحن به دولت ايران او را از هرگونه اقدامي بازداشت و عواقب آن را گوشزد کرد. به همين دليل با وجود علاقه دولتمردان ايراني و مجلس به حضور نيروي سوم در ايران، شرکت نفت استاندارد اويل علاقه‌اي به تأسيس شرکت و چاههاي نفتي در شمال ايران و سرمايه‌گذاري در نفت شمال از خود بروز نداد و تا جنگ جهاني دوم تنها به حضور سفير و مبادلات فرهنگي با ايران اکتفا کرد.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. باقر عاقلي، نخست‌وزيران ايران از مشيرالدوله تا بختيار، ص 308-309 .

2. هوشنگ مهدوي، سياست خارجي ايران ،1357-1300، ص 12-13 .