نيلوفر کسري

ايران به عنوان يکي از مهم‌ترين مناطق سوق‌الجيشي خاورميانه و منطقه عبور راه زميني ابريشم از ديرباز به عنوان سرزمين فلات آفتابي که شرق را به غرب پيوند مي‌داد مورد توجه قرار داشته است. اين اهميت علي‌الخصوص به دليل مقاصد تجاري دول استعماري در قرون 19 و20 افزون گشت و منطقه را به صورت صحنه رقابتهاي دول روس و انگليس در آورد به صورتي که منجر به درگيريهاي نظامي و جداسازي مرزهاي شمالي از ايران و معاهده ننگيني چون معاهده گلستان و ترکمان‌چاي و يورش نظامي در نواحي مرزهاي جنوبي، جنوب‌ غربي و معاهده هرات انجاميد و در تمامي اين موارد مقدار زيادي از خاک کشور ايران به غارت رفت. چرا که ايران به دليل داشتن مرزهاي وسيع با روسيه و پيوستگي به آبهاي گرم و همچنين نزديکي با هندوستان مي‌توانست گام اصلي وصول تحقق وصيت پطرکبير به حساب آيد. بدين ترتيب ظرف چند دهه نواحي شمالي از ايران جدا شد و انگلستان نيز جهت منطقه استعماري مهم خويش (هندوستان)، ايران را وادار به بستن معاهده هرات و جدايي افغانستان کنوني از ايران شد. شايان ذکر است که استعمار انگليس در آن زمان تنها در جست وجوي اهداف اقتصادي بود و مانند روسيه به تحقق مرزهاي سياسي نمي‌انديشيد.

مقارن انقلاب مشروطه درست در زماني که جامعه ايراني در جست وجوي قانون و محدود کردن حدود و اختيارات پادشاه بود. اين دول با نزديک شدن به يکديگر و صف‌آرايي در مقابل حريف قدرتمند جديدشان آلمان که خواهان کسب امتيازات ارضي و اقتصادي در خاورميانه بود قرارداد 1907م را امضا کردند. ¹ و جايگاه خود را در اروپا تحکيم بخشيدند. ²

طي اين معاهده سه قدرت بزرگ سياسي آن زمان (فرانسه، روسيه، انگليس) با يکديگر متحد شدند، اختلافات خود را کنار گذاشتند و در مقابل آلمان صف‌آرايي کردند.

خبر عقد قرارداد چهار روز بعد از امضاي آن در تاريخ 12 شهريور 1286ش (3 سپتامبر1907) از سوي سفارت انگليس در تهران به وزارت خارجه ابلاغ شد و اين در حالي بود که تازه يک سال از انقلاب مشروطه مي‌گذشت. واکنش دولت ايران و مجلس مشروطه به دليل بحرانهاي داخلي و قضيه ترور امين‌السلطان چندان تند نبود.

بدين ترتيب دولت انگليس که تا قبل از اين به حمايت از مشروطه‌خواهان مي‌پرداخت در مقابل اعمال روسيه در منطقه دربار ايران سکوت کرد و تنها به منافع اقتصادي خود علي‌الخصوص در جنوب ايران انديشيد. بمباران مجلس اول، استبداد صغير، اولتيماتوم روسيه به ايران به بهانه حفظ جان و مال اتباع کشور خود در تبريز، تصرف آذربايجان و تبريز و همچنين قتل و غارت و کشتار عظيم آزاديخواهان در منطقه در سال1911م، از پيامدهاي جبران‌ناپذير اين قرارداد بود.

بازتاب وسيع اين قرارداد در منطقه علي‌الخصوص ايران و فشاري که به ايرانيان وارد آورد در نهايت به حمايت از دولت آلمان در جنگ جهاني اول انجاميد و پيامدهاي بعدي اشغال ايران را در پي داشت. ³

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. فيروز کاظم‌زاده، روس و انگليس در ايران، ترجمه منوچهر اميري، ص 455- 456 .

2. ابوالحسن غفاري، قرارداد 1907 و جمهوري فرانسه، مجله آينده، سال 12، ص 2و 5 و 6 .

3. مشروطه‌خواهان و قزاقها، جنبش مشروطه و مداخله روسها در آذربايجان، مجله تاريخ روابط خارجي سال 6 (1385)، ويژه‌نامه مشروطيت، ش 23، ص 107-137 .