محمدجعفر چمنکار

روابط سياسي، نظامي و تجاري ايران و عمان با قدمت چندين سده، در اواخر حکومت قاجاريه به انحطاط کامل رسيد. اين رکود و فترت تا سال 1349ش، ادامه يافت. ضعف دولت‌هاي مرکزي ايران و ناتواني در حاکميت بر منطقه خليج‌فارس و درياي عمان؛ ¹ نفوذ و تسلط همه‌جانبه استعمار بريتانيا بر سرزمين عمان؛ و انزواي کامل آن از مسائل بين‌المللي، از مهم‌ترين دلايل تداوم اين وضعيت در روابط دو کشور بود که سياست درهاي بسته سعيدبن تيمور نيز به شدت به آن دامن مي‌زد.

شواهد و قرائن نشان مي‌دهد که دولتمردان وقت ايران در گسترش روابط با حکومت عمان رغبت و تمايلي نداشتند. اسدالله علم ــ وزير دربار حکومت محمدرضا شاه پهلوي ــ در ذيل خاطرات چهارشنبه، 21 خرداد 1348 مي‌نويسد:

طي تلگرافي از آرام ــ سفير ايران در لندن ــ عنوان شده است که انگليسي‌ها به او گفته‌اند که سلطان مسقط علاقه‌مند است، در راه سفر به لندن از ايران ديدار کند. چنين ديداري هيچ فايده‌اي براي ما ندارد. سلطان در عمان غاصب شمرده مي‌شود. به علاوه، مي‌گويند او هيولايي است که طي ده سال گذشته، خودش را در قصرش زنداني کرده است و از هرگونه تماس با مردم خودداري کرده است. به عقيده من، مرتعجين سرسختي از اين قبيل، محکوم به فنا هستند.

 با کودتاي 1970م / 1349ش و جلوس سلطان قابوس بن سعيد، مقدمات ايجاد روابط مجدد بين کشورها فراهم آمد. سلطان قابوس، طي تلگرافي به شاه در شهريور ماه 1349 با اشاره به تحولات سياسي، اقتصادي و اجتماعي در عمان، خواستار تأييد و پشتيباني ايران شد. در نتيجه، سفير ايران در کويت، مأمور سفر به عمان شد تا پيام شاه را به قابوس ابلاغ کند. اين مأموريت در 13 مهرماه 1349 با تسليم پيام شاه در شهر صلاله انجام گرفت. اين امر، نخستين مسافرت يک سياستمدار عالي‌رتبه ايراني به عمان پس از ساليان متمادي رکود در روابط بود و پس از يک قرن و نيم، فصل جديدي در مناسبات طرفين، گشوده شد. ² طي اين سفر، آمادگي دولت ايران براي برقراري روابط سياسي با سلطان‌نشين عمان به مقامات آن کشور اعلام شد.

در دي ماه 1349، يک هيأت مطبوعاتي، مرکب از نمايندگان جرايد مهم ايران به عمان رهسپار شدند. ³ در مرداد ماه 1350، شاه نخستين سالگرد جلوس سلطان قابوس را طي پيامي تبريک گفت و سرانجام در تاريخ 4 شهريور 1350، دولت ايران طي يک اعلاميه رسمي، استقرار روابط سياسي بين دو کشور و مبادله قريب‌الوقوع سفراي طرفين را اعلام کرد. همچنين از قابوس براي شرکت در جشن‌هاي 2500 ساله شاهنشاهي دعوت به عمل آمد که مورد پذيرش قرار گرفت. ⁴

در 28 فروردين ماه 1351، بهمن زند به عنوان اولين سفير ايران، استوارنامه خود را در مسقط به سلطان قابوس تسليم کرد. دولت عمان نيز اسماعيل خليل الرصاصي را با سمت کاردار سفارت به ايران معرفي کرد ⁵ که در بهمن ‌ماه1352 به مقام سفارت ارتقاء يافت. ⁶ الرصاصي طي مصاحبه‌اي اعلام کرد، تهران از اولين کشورهايي است که حکومت مسقط در آن نمايندگي تأسيس کرده است. ⁷

به دعوت عباسعلي خلعتبري، وزير امور خارجه ايران ــ ثويني بن شهاب ــ مستشار عالي سلطان قابوس ــ در تاريخ 25/4/1351 براي يک ديدار شش روزه به ايران مسافرت کرد. ⁸ در اين ديدار براي نخستين بار، مسئله حمايت رژيم پهلوي ايران از عمان در نبرد با چريک‌هاي ظفار مطرح شد. از اين تاريخ، مسئله ظفار روابط دو کشور را کاملا تحت تأثير قرار داد.

در 28/11/1351، حمد حمود ـ رئيس ديوان عمان ــ به ايران مسافرت کرد و در اوايل اسفندماه همين سال، سناتور عباس مسعودي به طور خصوصي با سلطان قابوس در مسقط به گفتگو پرداخت. ⁹ پس از دخالت نظامي ايران در ظفار، روابط دو کشور بسيار مستحکم شد و سلطان قابوس پيرو همين مسئله در سال 1352، رسمآ از ايران ديدار کرد. وزارت دربار رژيم پهلوي در اين ارتباط، با انتشار اعلاميه‌اي اعلام کرد:

              نظر به عوالم دوستي و مودت بين دو کشور مسلمان ايران وعمان و بنابه دعوت شاهنشاه آريامهر، سلطان قابوس از تاريخ شنبه 11 تا جمعه 17 اسفندماه 1352ش، برابر با دوم تا هشتم مارس 1974 رسمآ از ايران ديدار مي‌کند. ¹⁰

همراهان سلطان قابوس در اين سفر، سيد طارق بن تيمور، قهر بن تيمور، قيس الزواوي ــ وزير مشاور در امور خارجي ــ و عده‌اي ديگر از شخصيت‌هاي برجسته سلطان‌نشين عمان بودند. ¹¹

سلطان قابوس، علاوه بر ديدار با شاه با اميرعباس هويدا ــ نخست‌وزير ــ و عباسعلي خلعتبري ــ وزير خارجه ــ گفتگو کرد و از مراکز نظامي و اقتصادي، همچون دانشگاه افسري ارتش و کارخانه ايران ناسيونال بازديد کرد. ¹²

با توسعه روابط في ما بين، فعاليت‌هاي تجاري و ارتباطي نيز توسعه يافت. در آبان و بهمن ماه 1352، شعباتي از شرکت سهامي بيمه و بانک ملي ايران در پايتخت عمان شروع به کار کرد. ¹³ در 28 اسفند ماه 1352، پروازهاي مقدماتي شرکت هواپيمايي ملي ايران (هما) به مسقط، آغاز و در 13 فروردين 1353، رسمآ افتتاح شد. ¹⁴ مبادلات بازرگاني نيز افزايش قابل ملاحظه‌اي يافت؛ به طوري که ايران در بين کشورهاي صادرکننده کالا به عمان در جهان در سال 1352 حائز مقام ششم شد. ¹⁵

 به دعوت عباسعلي خلعتبري، قيس عبدالمنعم الزواوي ــ وزير امور خارجه عمان ــ از تاريخ 2 تا 5 مرداد 1353 از تهران ديدار کرد. او ضمن ملاقات با شاه، موافقتنامه تحديد حدود فلات قاره دو کشور و يک معاهده فرهنگي را در تاريخ چهارم مردادماه به امضا رساند. الزواوي براي ابلاغ پيام سلطان قابوس، دوبار ديگر در اين سال با شاه ملاقات کرد. در آبان ماه 1353، ثويني بن شهاب ــ مستشار مخصوص سلطان عمان و استاندار مسقط ــ در رأس يک هيأت عالي‌رتبه براي انجام پاره‌اي مذاکرات با شاه و ساير مقامات به ايران مسافرت کرد. ¹⁶

مناسبات اقتصادي دو کشور در سال 1353 نيز روند رو به گسترش خود را ادامه داد. در تاريخ 14 تا 18 ارديبهشت ماه 1353، جان تاوزند ¹⁷ ــ مشاور اقتصادي سلطان قابوس و از تاريخ 4 تا 8 تيرماه، کريم احمدالحرمي ــ وزير برنامه و توسعه عمان ــ از ايران ديدار کرده و در زمينه توسعه روابط اقتصادي و ايجاد يک سازمان مشترک طراحي و برنامه‌ريزي گفت‌وگو کردند. ¹⁸ يوسف العلوي عبدالله ــ معاون وزير امور خارجه عمان نيز از تاريخ 22 تا 28 بهمن ماه به منظور انعقاد قرارداد ايجاد يک شرکت مشترک ماهيگيري به ايران مسافرت کرد و طي اين مدت با عباسعلي خلعتبري ــ وزير خارجه ــ و تيمسار سپهبد رياحي ــ رئيس شيلات جنوب ملاقات کرد و پيرامون مسائل مربوط به اشتراک در صيد ماهي و چگونگي بهره‌برداري صحيح از منابع دريايي خليج‌فارس و درياي عمان مذاکراتي را انجام داد. ¹⁹

در زمينه توسعه روابط فرهنگي، سالم سعيد السيابي ــ معاون وزير اطلاعات عمان ــ در اين سال به ايران مسافرت کرد و درباره تبادل برنامه‌هاي توليدي و نحوه همکاري بين سازمان‌هاي راديو و تلويزيون دو کشور با مقامات ذي‌ربط به گفت‌وگو نشست. در موافقت‌نامه فرهنگي که از سوي وزراي خارجه طرفين در تاريخ 3/5/1353 در تهران منعقد شد، تدارک تسهيلات براي بازديد دانشمندان و استادان و دانشجويان و اعضاي انجمن‌هاي فرهنگي دو کشور، اعطاي بورس‌هاي تحصيلي و کارآموزي، تعيين ارزش گواهينامه‌هاي تحصيلي و مدارج علمي از سوي دانشگاه‌ها و آموزشگاه‌هاي دو کشور پيش‌بيني شده بود. ²⁰

پيرو اين موافقت‌نامه‌هاي فرهنگي، گروهي مرکب از بيست‌وشش نفر از کارکنان تلويزيون عمان در تاريخ 12/5/1353 به تهران عازم شده، يک دوره چهارماهه کارآموزي در رشته‌هاي مختلف را در مدرسه عالي تلويزيون و سينما گذراندند. ²¹

توسعه بي‌سابقه روابط سياسي، اقتصادي و فرهنگي بين دو کشور در سال، 1353 مقارن با تشديد عمليات نظامي ايران در ظفار بود. سال 1353 در جريان لشکرکشي به ظفار، خونين‌ترين و سنگين‌ترين نبردها را براي سربازان ايراني به ارمغان داشت. در تاريخ 7/3/1354، اسناد مربوط به تحديد حدود فلات قاره و در 11/5/1354 اسناد موافقت‌نامه فرهنگي بين دو دولت، مبادله شد. ²²

بر اساس موافقت‌نامه تحديد حدود فلات قاره که در پنج ماده تنظيم يافت و از تاريخ مبادله سند، لازم‌الاجرا دانسته شد، خط مضف مورد توافق طرفين قرار گرفت. در ماده دوم قرارداد عنوان شد، در صورتي‌که خطوط مرزي از محل منابع نفت عبور کند، هيچ‌يک از دولت‌ها، چاهي را که بخش بهره‌دهي آن از خط مرزي، کمتر از صدوبيست‌وپنج متر فاصله داشته باشد، بدون توافق طرفين حفر نکنند. ²³

 صفحه 2