اين حادثه البته انعکاس وسيعي در کشور پيدا کرد و چهره هراسناک ساواک را آشکارتر ساخت. روشهاي خشن و غيرانساني ساواک به حدي گسترش يافته بود که حتي نزديکترين همپيمانان حکومت پهلوي در اروپا و آمريکا هم آشکارا از آن برائت ميجستند و شاه و ساواکش را به خاطر اين سياستهاي وحشيانه، سرزنش ميکردند. 17 اما مجموعه حکومت و ساواک بدون توجه به هشدارها و انتقاداتي از اين نوع که کم هم نبود کماکان هدفي جز ارتقاء نظام استبدادي حاکم بر کشور نداشت، تا جايي که طي سالهاي پاياني حکومت پهلوي مقام شاه فقط اندکي از خدا فاصله يافت و در مثلث «خدا، شاه، ميهن» جاي گرفت و گاه از اين هم فراتر رفت:
... پس از آنکه در مدارس بهمرور تعليمات اسلامي کمرنگ شد؛ و در عوض، تبليغات گستردهاي در باب ضرورت وطنپرستي و عشق به شاه همهجا را فراگرفت. عکس شاه در هر گوشهاي به چشم ميخورد و بخصوص يکي از تصاوير، او را در حالتي نشان ميداد که گويي خداوندگار در مقابل بندگان خود مشغول اظهار تفقد است.
در اين جريان «ساواک» نقش عمدهاي به عهده داشت، و به عنوان گرداننده اصلي ماشين تبليغاتي رژيم سعي ميکرد شاه را به صورت يک موجود «فوقبشر» جلوه دهد. تا جايي که حتي در يکي از پوسترهاي مربوط به شعار «خدا، شاه، ميهن»، عمداً لغت «شاه» را بزرگتر و بالاتر از «خدا» نوشته بودند.
مواجهه با چنين وضعيتي در ايران ـ که حالت تصنّعي آن کاملاً مشهود بود ـ بيشتر از اين جهت مرا ناراحت ميکرد که ميديدم «ساواک» براي پيشبرد هدف تبليغاتي خود محيطي آکنده از وحشت بهوجود آورده تا هيچکس از ترس جرأت نکند آزادانه راجع به مسائل جاري کشور سخني بگويد. 18
بدين ترتيب بود که وقتي تحرکات انقلابي مردم ايران بنيان نظام شاهنشاهي پهلوي را به لرزه درآورد، ساواک که طي سالها فعاليت غيراصولي و دهشتآفرين هيچگاه به ارزيابي مقرون به واقعيتي از اوضاع سياسي، اجتماعي و فرهنگي و اقتصادي حاکم بر کشور دست نيافته بود؛ يکباره غافلگير شد و از مهار بحراني که ميرفت آخرين سنگرهاي نظم موجود را درهم بکوبد، عاجز ماند. 19
در حاليکه سرکوبگريهاي ساواک تا نيمه دهه 1350 ش به شدت ادامه داشت واقعهاي رخ داد که شاه و ساواک را سخت نگران ساخت و آن انتخاب جيمي کارتر به رياست جمهوري آمريکا بود. کارتر از همان دوران تبليغات و مبارزه انتخاباتي با رقيب جمهوري خواهش وعده داده بود در مقام رياست جمهوري آمريکا از نقض حقوق بشر در کشورهاي مختلف و ازجمله ايران جلوگيري بهعمل آورده بر سبعيتهاي رژيمهاي مستبد و خودکامه لگام خواهد زد. اينکه اين شعار تبليغاتي در حيطه عمل تا چه اندازه مقرون به حقيقت شد اهميتي درجه دوم دارد. اما اين تهديدات کارتر در حالي که آشکار شده بود شاه ايران براي جلوگيري از انتخاب او به رياست جمهوري تلاشهايي به انجام رسانيده است، به شدت شاه را نگران کرد. برهمين اساس ترديدي نبود که لازم است او در تداوم برخي سياستهاي خشونتآميزش که عمدتاً توسط ساواک اعمال ميشد، تجديدنظرهايي به عمل آورد. همزمان با آن اعلام فضاي باز سياسي، طليعه آغاز دوران جديد و در عين حال ويران کنندهاي براي نظام شاهنشاهي پهلوي بود. بهويژه اينکه، گفته ميشد رژيم بر آن است در حيطه رفتارهاي خشونتآميز ساواک محدوديتهايي اعمال کند. بگذريم از اينکه اين وعدهها به طور جدي مورد توجه قرار نگرفت و اصولاً ساواک روش ديگري نميشناخت تا جهت حفظ و تحکيم موقعيت به شدت متزلزل حکومت آن را جايگزين روشهاي سرکوبگرانه پيشين سازد. چنين بود که وقتي تحرکات انقلابي ملت ايران به سرعت آغاز شده و گسترشي روزافزون و مهارناشدني پيدا کرد، عملکرد سوء ساواک طي بيش از دو دهه گذشته، از جمله مهمترين دلايلي بود که در تحليل دلايل سرنوشت محتوم نظام شاهنشاهي پهلوي (که همانا سقوط ناگزير بود) مورد تأييد و تأکيد آگاهان به امور و صاحبنظران قرار گرفت. 20
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. احمد فاروقي و ژان لوروريه، ايران بر ضد شاه، ترجمه مهدي نراقي، چاپ اول، تهران، اميرکبير، 1358، صص 141- 173 .
2. فرد هاليدي، ديکتاتوري و توسعه سرمايهداري در ايران، ترجمه فضلالله نيکآئين، چاپ اول، تهران، اميرکبير، 1358، ص 89 .
3. همان، صص 92- 93 .
4. همان، صص 93- 94 .
5. همان، صص 94- 98 .
6. مارک. ج. گازيوروسکي، سياست خارجي آمريکا و شاه، ترجمه جمشيد زنگنه، چاپ اول، تهران، رسا، 1371، ص 315 .
7. همان، ص 384 .
8. همان، صص 418- 424 .
9. هارالد ايرنبرگر، در باره ساواک، بيجا، جمعيت آزادي، 1978م، صص 28- 31 .
10. ويليام ساليوان و آنتوني پارسونز، خاطرات دو سفير، ترجمه محمود طلوعي، چاپ اول، تهران، علم، 1372، صص 302- 303 .
11. همان، صص 95- 96 .
12. ماروين زونيس، شکست شاهانه، ترجمه عباس مخبر، چاپ اول، تهران، طرح نو، 1370، ص 441 .
13. احمد فاروقي و ژان لوروريه، پيشين، ص 147 .
14. مينو صميمي، پشت پرده تختطاووس، ترجمه حسين ابوترابيان، چاپ دوم، تهران، مؤسسه اطلاعات، 1368، ص 203 .
15. مقصود پرويز ثابتي مديرکل وقت اداره کل سوم ساواک است.
16. مينو صميمي، پيشين، ص 203 .
17. پرويز راجي، خدمتگزار تختطاووس، ترجمه ح. ا. مهران، چاپ اول، تهران، مؤسسه اطلاعات، 1364، ص 43؛ و ويليام ساليوان و آنتوني پارسونز، پيشين، صص 94- 97 و 302- 304 .
18. مينو صميمي، پيشين، صص 51- 52 .
19. ماروين زونيس، پيشين، صص 165- 166 .
20. همان، صص 416- 420 و 574.