شماره ۱۸

علي رفيع

مدرسه نيم‌آورد از مدارس ديني اواخر دوره صفوي است كه به سفارش و تشويق زينب بيگم، توسط همسرش، امير محمدمهدي حكيم‌الملك اردستاني ¹ ساخته شده است و چون در محله نيم‌آورد ² اصفهان قرار گرفته به اين نام خوانده مي‌شود. اين زوج، بناهاي عام‌المنفعه ديگري نيز در اصفهان ساخته‌اند كه از آن جمله مي‌توان به مدرسه كاسه‌گران ³ اشاره كرد.

 

ژان شاردن ⁴، سياح فرانسوي، كه در زمان شاه عباس دوم از اصفهان بازديد كرد، در بخشي از سفرنامه خود درباره محله نيم‌آورد مي‌نويسد: « ميان اين محله گود نسبتاً بزرگي به نام گود نيماورد است و بالاتر از آن كاروانسراي فيل و كوچه موتابان و سپس قصر و مدرسه ميرزا قاضي شيخ‌الاسلام و بعد خانه ابراهيم سلطان كچيباتي است». ⁵

 

گود نيم‌آورد هنوز هم به همين نام خوانده مي‌شود و مدرسه در محل اين گود بنا شده است. اما درباره تاريخ ساخت آن اطلاع دقيقي در دست نيست و در هيچ يك از كتيبه‌هاي مدرسه، تاريخ اتمام بناي ساختمان آن ذكر نشده است. با اين حال با توجه به تاريخ احداث مدرسه كاسه‌گران (سال ١١٠۵ ه‌ق) مي‌توان گفت كه احداث مدرسه نيم‌آورد و بهره‌برداري از آن مصادف با اواخر سلطنت شاه سليمان و سالهاي ابتدايي حكومت شاه سلطان حسين صفوي بوده است. ⁶

 

مير‌ سيد ‌علي جناب اصفهاني در كتاب الاصفهان، وسعت مدرسه را ۴٥ × ۴٥ ذرع و تعداد حجره‌هاي آن را ٦١ عدد ذكر مي‌كند. اما در بناي كنوني مدرسه كه دو طبقه است، ٧٨ حجره ديده مي‌شود و علاوه برآن ذكر عدد فرد براي تعداد حجره‌ها تا حدودي غير معمول است. پس يا عدد ذكر شده در كتاب الاصفهان ناشي از خطاي شمارش است و يا اينكه ساختمان مدرسه محتملاً سابقه تجديد بنا يا اضافه شدن ملحقاتي را دارد.

 

علاوه بر حجره‌ها، مدرسه داراي يك مدرس است كه در روبه روي در ورودي قرار دارد و دو ايوان نيز در دو ضلع ديگر بنا ديده مي شود. اين ايوانها را براي تدريس در نظر گرفته‌اند و در هنگام اوقات شرعي از ايوان سمت قبله براي اقامه نماز استفاده مي‌شود. ⁷ در زمان شاه سلطان حسين صفوي در اين ايوان محرابي ساخته شده كه مفصل‌ترين بخش تزئينات مدرسه را دارد. ⁸

 

در وسط حياط مدرسه حوضي وجود دارد كه در چهار طرف آن به شيوه معمول باغهاي ايراني چهار باغچه براي گلكاري و درختكاري در نظر گرفته شده است.

 

ساختمان مدرسه، تزئينات كاشيكاري و گچبري فراواني دارد و در برخي جاها با گچهاي رنگارنگ نوعي گچبري معرق ترتيب داده‌اند كه حاصل خلاقيت استادكاران اجراكننده تزئينات است و نمونه آن در ديگر بناهاي عصر صفوي اصفهان ديده نمي‌شود.

 

بجز كتيبه سردر كه متعلق به دوره پهلوي اول ⁹ است، كتيبه تاريخي ديگري در مدرسه وجود ندارد. اين كتيبه كه به خط ثلث نوشته شده، مشتمل بر سوره اخلاص و آيات ٧٨ و ٧٩ سوره اسري است ¹⁰ و در پايان آن چنين آمده است:

و قال سبحانه حافظوا علي ‌الصلوات و الصلوه الوسطي و قومو الله قانتين و قال رسول الله صلي الله و عليه و آله و سلم لو ان ‌الغياض اقلام و البحر مداد والارض قرطاس و الجـن حساب و الانس كتاب ما احصوا  فضائل علي بن ابي طالب سنه ١٣۴٩. ¹¹

 

مدرسه نيم‌آورد از مدارس مشهور طلبه‌نشين اصفهان است و عده كثيري از علما و دانشمندان پس از دوره صفوي در اين مدرسه تحصيل علم كرده‌اند. از جمله اين افراد مي‌توان به ميرزا ابوالقاسم رشتي¹²،  ابوالقاسم رفيعي مهرآبادي ¹³،  آقا سيد محمدباقر درچه‌اي ¹⁴ و جلال‌الدين همايي ¹⁵ نام برد. ¹⁶

 

توليت مدرسه و موقوفات آن از طرف واقفه و واقف (زينب بيگم و همسرش، حكيم‌الملك) به خانواده ميرزا رشيد اردستاني كه با واقفان بستگي خويشاندي داشته، تفويض شده و پس از فوت او نيز به اعقاب او واگذار گرديده است. ¹⁷

 

اين مدرسه امروزه نيز براي تعليمات ديني مورد استفاده قرار مي‌گيرد و با شماره ٣٧٨ – ١١/ ٩/٣٠ در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است. ¹⁸

نماي ايوان رو به قبله

ورودي مدرسه

نماي حياط مدرسه

نماي حياط مدرسه و مَدرَس رو به روي ورودي

 ________________________

 1. امير محمدمهدي الحسني الحسيني مشهور به حكيم‌الملك اردستاني از رجال متمكن اواخر دوره صفوي.

2. محله نيم‌آورد از محلات قديمي، پر جمعيت و معروف اصفهان است كه به نم‌آورد و نيماورت نيز معروف است. مدرسه نيم‌آورد در خيابان عبدالرزاق اين محله قرار گرفته است.

3. واقع در بازار ريسمان منشعب از بازار عربان و ميدان كهنه شهر اصفهان.

4. ژان باپتيست شاردن، جواهرفروش و سياح فرانسوي، Jean-Baptiste Chardin  (1713-1964) .

5. ژان باپتيست شاردن، سفرنامه شاردن، ترجمه اقبال غمايي، تهران: انتشارات توس، ١٣٧٥‎، ص ٨٩ .

6. سيد مصلح‌الدين مهدوي، اصفهان دارالعلم شرق (مدارس ديني اصفهان)، اصفهان: سازمان فرهنگي تفريحي شهرداري اصفهان، ‌١٣٨۶، ص‌٢٧۲.

7. ابوالقاسم رفيعي مهرآبادي، آثار ملي اصفهان، تهران: انجمن آثار ملي، ١٣۵۲، ص ۵٠۵ .

8. مهدوي، ص ۲٧٣ .

9. همان، ص ۲٧۲ .

10. رفيعي مهرآبادي، ص ۵٠۵ .

11. مهدوي، صفحات ۲٧٣ و ۲٧٣ .

 حديث ذكر شده بدين مضمون است كه : « اگر تمام جنگلها و بيشه‌ها به قلم و درياها به مركب و اجنه، حسابگر و انسانها، نويسنده، نخواهند توانست فضايل علي بن ابي طالب را به شماره درآورند».

12. مولف كتاب تحفة الناصريه.

13. مولف كتب عديده‌اي از جمله آثار ملي اصفهان.

14. از مراجع تقليد و از مدرسين بزرگ زمان خود (متوفي به سال ١٣۴۲ ه ق).

15. استاد فقيد دانشگاه تهران (متوفي به سال ١٣۵٩ ش).

16. همان، صفحات ۲٧٣ و ۲٧۴ .

17. رفيعي مهرآبادي، ص ۵٠٧ .

18. همان، ص ۵٠٨ .