موسسه
مطالعات تاريخ معاصر ايران (نشريه الکترونيکي زنان) WWW.IICHS.ORG
آزاد
حرمسراي شاهي (در عصر قاجار)
نيلوفر كسري
حرمسراي شاهي عبارت بود از محوطۀ محصوری که در مرکز آن حیاطی بزرگ در دور تا دور آن اتاقهایی جدا و مستقل با حیاط خلوتهای خاص قرار داشت. در این محیط زنان و کنیزان شاه همراه با خدمه و میهمانان گوناگون زندگی می‌کردند و دارای ثروت و تجمل بسیار بودند.1 هیچ مردی بجز شاه حق ورود به آن را نداشت. حرم به عنوان مکان مقدس، محل آسایش و آرامش شاه در دربار بود و به همین جهت مهمترین منطقۀ نفوذی زنان به حساب می‌آمد. با افزایش تعداد زنان حرمسرا و خدمه آنها در عصر فتحعلی شاه، حرمسرا به صورت بخش مستقلی از کاخ شاهی درآمد.
بنای اندرون شاهی در زمان فتحعلی شاه چندان وسعتی نداشت و سبک معماری آن اصیل و سنتی با اتاقها و ایوانها منقش به تصاویر گوناگون و گچبریهای ظریف البته با استفاده از طلا و لاجورد بود اما به تدریج با ازدیاد افراد حرمسرا علی الخصوص خدمه و خواجگان آن به دستور ناصرالدین شاه حرمسرای بزرگ و مجللی روی بنای همان اندرونی با ارزش سابق ساخته شد. محوطۀ اندرونی جدید فضای مستطیل شکل بزرگی بود که چهار طرف آن بناهای دو طبقه با تالارهای بزرگ قرار داشت و اتاقها از سویی به فضای وسیع محصور شده‌ای که در واقع حیاط اصلی بود و از سویی دیگر به حیاط کوچکی که مختص به همان اتاقها بود منتهی می‌شد. این حیاطها و اتاقها هر یک متعلق به یکی از زنان شاه بود و به نامهای خاص چون سروستان، انارستان، طنبی و ... نامیده می‌شد.2 در ضلع جنوبی خوابگاه شاه با استخری به دور آن مانند جزیره‌ای در آب بنا شده بود.3
نگهداری اندرون شاهی بر عهدۀ سه گروه خاص نهاده شده بود: 1سربازها که از ارگ و اطراف آن حفاظت می‌کردند. 2. فراشها و کلفتها و نوکرها (خواجه‌ها) . 3. دیگر کارکنان از قبیل باغبان، چراغچی، جاروکش و...
ولیکن نظارت کلی بر امور اندرون و اداره و نظم آنجا بر عهده خواجگان قرار داشت و همین مسئله به آنان قدرت و ثروت فراوانی می‌بخشید. اینان تعلیم یافته و تربیت شده بودند و در انجام امور محوله از هیچ کوششی دریغ نمی‌ورزیدند. دده باشی لقب افتخاری کنیزان اندرون و خواجه باش لقب مردان این جماعت بود. یک یا چند نفر از این خواجگان که مورد اعتماد شاه بودند به مقام آغا باشی انتخاب می‌شدند و وظیفه نظارت و کنترل اعمال و رفتار خواجه سرایان و کنیزان را بر عهده داشتند. آغاباشی با توجه به مقام حساس خود یکی از مقامات مهم درباری قاجار به شمار می‌رفت. از خواجه سرایان مهم دربار ناصرالدین شاه می‌توان به آغا بهرام اشاره کرد.4
___________________________
1. حسین اعظام الوزاره قدسی، خاطرات من یا روشن شدن تاریخ صد ساله ایران، ج1، ص 76.
2. روزنامه شرف و شرافت، ص 110 و دوستعلی خان معیر الممالک، یادداشتهایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، ص 15 ـ 16.
3. عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من، ج1، ص 380.
4. عضدالدوله، تاریخ عضدی، ص 84ـ 85.
اندرون شاهی دوره فتحعلی شاه
