شماره ۱۵

بناهاي تاريخي

خجه خاتون (خديجه خاتون)

علي رفيع

alirafi@gmx.ch

زيارتگاهي است در روستاي مهرجرد¹ از توابع ميبد در استان يزد که قدمت بناي فعلي آن به دوره قاجار مي رسد² و به باور مردم محلي، مزار خديجه خاتون، دختر امام موسي کاظم (ع) است³. در روايت مردم محلي، خديجه خاتون که قصد پيوستن به امام رضا (ع) را داشته، با گروهي از خويشاوندان و اعضاي خاندان امام راهي ايران مي‌شود، اما در ميانه راه فوت مي کند و او را در مهرجرد به خاک مي‌سپارند.

بناي اصلي بقعه در محوطه ديوارکشي شده نسبتاً وسيعي قرار گرفته که سر در ورودي آن بازسازي شده و در هنگام تجديد بنا، دو گلدسته نيز به آن اضافه شده است. در سه طرف بقعه غلام-گردشي⁴ تعبيه کرده اند که امکان دسترسي خصوصي خادمان زيارتگاه به فضاي داخلي بقعه را (بدون نياز به عبور از راهروهاي عمومي) فراهم مي کند.⁵

بر روي سطح داخلي گنبد، نقاشيهاي آبرنگي از دوره قاجار به چشم مي‌خورد که طرح کلي آن يک شمسه مرکزي است که با نقشمايه چهار سرو آرايش داده شده است. اين نقاشيهاي آبرنگ از نظر رنگهاي بکار رفته در آنها، نقشمايه‌ها، خط نوشته‌ها و مضامين کتيبه‌ها شباهت زيادي به کاشيکاري دارند و در حقيقت بنظر مي‌رسد که از نقاشي آبرنگ به عنوان بديلي براي کاشيکاري استفاده کرده‌اند.⁶

علاوه بر مدفون اصلي بقعه، دو سنگ مزار ديگر با قطع خشتي⁷در اطاق اصلي زيارتگاه ديده مي‌شود. يکي از آنها سنگ مزاري است نخودي رنگ از نوع سنگ مزارهاي قرن ششم همين منطقه که در ديوار سمت چپ اتاق نصب کرده اند. قطع آن 33 سانتي متر در 33 سانتي متر است که به دليل کهنگي سنگ و سائيده شدن آن، خواندن نوشته‌هاي روي آن دشوار است.⁸

سنگ مزار يادگار خاتون (عکس از محسني، جلد اول کتاب يادگارهاي يزد)

سنگ مزار ديگر را در جلوي ديوار سمت راست اتاق زيارتگاه نصب کرده‌اند که اندازه آن 32 سانتي متر در 46 سانتي متر است. جملاتي بر روي سنگ به خط نسخ حک شده بدين مضمون:

« الله اکبر، وفات خاتون مرحومه سعيده ستيره صالحه بيبي (بي بي) يادگار خاتون بنت صاحب اعظم خواجه نصيرالدين علي في رمضان لسنته احدي و ثلثين و ثماًمأةً⁹»

اين نوشته نشان مي‌دهد که اين سنگ متعلق است به مزار دختر يکي از صاحب منصبان حکومت محلي اين منطقه در دوره تيموريان که تاريخ دقيق فوت وي رمضان سال 831 ه ق است.

ويرانه‌هاي بناي گنبددار نسبتاً بزرگي به بناي بقعه متصل است که مردم محلي به آن مدرسه مي‌گويند. در کتاب تاريخ جديد يزد، اشاره به مدرسه‌اي شده است که شرف‌الدين مظفر¹⁰در اوایل قرن هشتم در ميبد بنا کرد و به احتمال زياد اين بنا که شباهت زيادي به بناهاي دوره آل مظفر دارد و تقريباً به همان اسلوب بنا شده است، بقاياي مدرسه مظفريه می‌باشد.¹¹ اگر اين گمان صحت داشته باشد، اين مدرسه، محل دفن دو حکمران اصلي سلسله آل مظفر است.¹² شرف‌الدين مظفر که سلسله آل مظفر به نام وي نامگذاري شده است و مبارزالدين محمد يکي از فرمانروايان نسبتاً قدرتمند آل مظفر که بخش وسيعي از فلات ايران را تحت فرمانروايي خود داشت.

بقعه خجه خاتون و محوطه اطراف آن در بهمن ماه سال 78 به شماره 2529 در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است و در سال 86 نيز يک دوره عمليات مرمت روي آن انجام شده است.¹³

نقاشيهاي آبرنگ داخل گنبد

___________________________________________

1. در کتاب جامع مفیدی آمده است که روستای مهرجرد (= مهرگرد) توسط مهرنگار، دختر انوشیروان پادشاه ساسانی احداث شده است. (جامع مفیدی، جلد 3، ص 705)

2. ایرج افشار، یادگارهای یزد، جلد اول، سلسله انتشارات انجمن آثار ملی (شماره 68)، تهران، بهمن 1348، صفحه 93.

3. دو مزار دیگر منسوب به خدیجه خاتون وجود دارد. یکی در نزدیکی شهر قم قرار دارد که بنای آن متعلق به قرن هفتم و هشتم هجری است و به باور مردم محلی دو مرد و پنج زن از نوادگان امام کاظم (ع) در آن مدفون هستند و دیگری در حشمتیه در نزدیکی خمین.

4. غلام ـ گردش دالانی است که در میان دیوار بیرونی و دیوار داخلی بنا تعبیه مي‌کنند که رفت و آمد مخفیانه و خصوصی افراد به بیشتر نقاط بنا را میسر مي‌کنند و گاهی اوقات به آن گربه‌رو نیز مي‌گويند.

5. افشار، همان.

6. افشار، همان.

7. قطع نزدیک به مربع.

8. افشار، 1348، صفحه 94.

9. افشار، 1348، صفحه 93.

10. حمکران آل مظفر از حکومتهای محلی دوره ایلخانان.

11. افشار 1348، صفحه 94.

12. دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، جلد 2، انتشارات مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، 1368، صفحات 153 و 155.

13. سایت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد، www.yazdchto.ir

خبر مرمت بقعه خدیجه خاتون، انتشار یافته به تاریخ 8 مرداد 1386.