موسسه
مطالعات تاريخ
معاصر ايران (رجال) WWW.IICHS.ORG
فريده شريفي
ميرزا حسينقلي خان نظام السلطنه مافي در سال 1248 ق در تهران به دنيا آمد. وي منسوب به ايل مافي (از ايلات اطراف قزوين و ايلات کُرد) بود که به فرمان شاه عباس از کوهستان ساوجبلاغ کوچانيده شدند و به ري و قزوين آمدند. نظام السلطنه مافي که در دوران قاجار داراي منصب و مقامي بود بارها در ايلات و ولايات ايران به حکومت منصوب گرديد. او در ابتدا منشي سلطان مراد ميرزا حسام السلطنه بود و در سال 1287 ق به حکومت اصفهان برگزيده شد. سپس در سال 1291 ق به حکومت يزد منصوب و ملقب به سعدالملک گرديد. در همان سال 1291 ق (پس از حکومت يزد) به حکومت بوشهر و دشتي و دشتستان رسيد و تا سال 1293 ق در آن ديار حاکم و به اجراي دستورات مرکز مشغول بود. نظام السلطنه مدت 3 سال پس از آن به رياست ادارۀ غله دولتي برگزيده شد و سپس مأمور گمرکات و بنادر گرديد. اين مأموريت را نيز تا سال 1300 عهده‌دار بود. از 1299 تا 1301 رياست گمرکات جنوب را داشت. در سال 1302 ق به حکومت خمسه مأمور شد و در 1303 حاکم خوزستان گرديد.1
در سال 1305 ق ملقب به نظام السلطنه شد. حسينقلي خان صاحب فرزندان متعددي بود که همگي در طفوليت جز تنها پسرش حسين درگذشتند. حسينقلي خان مردي فاضل، اديب، سخت کوش، لجوج و جاه طلب بود. وي عشق وافري به کار داشت ولي به مرور، طي سالها خدمت ديواني نسبت به عده‌اي از رجال و تدريجاً اوضاع کشور بدبين شد و به شدت از اوضاع انتقاد مي‌کرد و اين انتقادات خصوصاً تا آغاز انقلاب مشروطيت ادامه داشت. به واسطۀ کارداني بسياري از مسئوليتهاي مهم کشوري خصوصاً در مواقع ضروري به وي تفويض مي‌شد و او از عهدۀ آن بر مي‌آمد.
در سال 1308 ق به جاي سعدالملک حاکم بوشهر و بنادر شد و در 1309 ق به تهران برگشت. از آن پس از تهران به امور بنادر رسيدگي مي‌کرد و رضاقلي خان برادرزادۀ وي به نيابت او به حکومت بوشهر و بنادر منصوب گرديد و نامه‌هايي از تهران براي رضاقلي به بوشهر ارسال مي‌شد. در سال 1310 ق حاکم فارس شد. در 1312 حاکم خوزستان، لرستان و بختياري شد و تا سال 1314 ق در آن مقام باقي ماند و سپس مغرول شد.2
پس از قتل ناصرالدين شاه و عزل امين السلطان و صدارت امين الدوله گفته مي‌شود که حسينقلي خان در رسيدن امين الدوله به صدارت دست داشته و چون اين صدارت به طول نينجاميد و امين السلطان مجدداً به روي کار آمد به دليل نداشتن روابط حسنه با وي، حسينقلي خان را به پيشکاري وليعهد محمد علي ميرزا در آذربايجان فرستاد.
در 1318 ق، حسينقلي خان به تهران بازگشت و در 1323 به هنگام سفر دوم شاه به فرنگ، پيشکاري آذربايجان را تحميلاً به مدت يک سال و نه ماه قبول کرد. ميانه محمدعلي ميرزا با وي خوب نبود و وي که در آغاز انقلاب مشروطه در تبريز شاهد به هم ريختن اوضاع سابق بود در 1324 عزل و روانه تهران شد. در ربيع الآخر 1325 حکومت اصفهان را پذيرفت. سپس به مدت 5 ماه به فارس رفت. بعد از قتل امين السلطان در 16 ذي القعده 1325 به مدت پنج ماه رئيس الوزرا شد. از وقايع مهم اين دوره بمب اندازي به سوي کالسکه محمدعلي شاه بود. در نتيجه رابطه مجلس و شاه به شدت به هم خورد و وضع حسينقلي خان بدتر شد و وي در صدد استعفا برآمد ولي پذيرفته نشد.3 وي در اين رابطه مي‌گويد: «کار در تهران آن قدر سخت است که هر ساعتش مرگ است».
در سال 1326 از صدارت استعفا داد و به محض استعفا، محمدعلي شاه مجلس را به توپ بست. وي مدت کوتاهي بعد در 8 رجب 1326 بعد از مرگ پسرش حسين، درگذشت و رضاقلي خان برادر زاده خويش را وصي خانواده قرار داد.4 وي به هنگام مرگ 85 سال داشت. مقبره او در جوار امامزاده عبدالله شهر ري قرار دارد.5
حسينقلي خان نظام السلطنه مافي بر عمران و آبادي شهرها و نشر آثار فرهنگي و تاريخي شوقي وافر داشت و از ملاکين و سرمايه داران بزرگ ايران به شمار مي‌آمد.6
____________________________________
1. احمد عبدالله پور، نخست وزيران ايران (تهران:علمي، 1369)، ص 47.
2. منصوره اتحاديه، زندگي سياسي رضاقلي خان نظام السلطنه (تهران: سيامک، 1379)، صص 73 ـ 168.
3. همان، صص 73ـ 76.
4. همان، ص 76.
5. منصوره اتحاديه، خاطرات و اسناد حسينقلي خان نظام السلطنه مافي، نشر تاريخ ايران، 1361، ص مقدمه 15.
6. دکتر باقر عاقلي، روزشمار تاريخ ايران، ج1 (تهران: گفتار، 1369)، ص 44.