زهره مرادخاني

کشور ما به لحاظ داشتن « مکتوب»هاي فراوان، اسناد بايگاني و آثار گرافيکي داراي ميراث چشمگيري مي‌باشد. متأسفانه آلودگي روزافزون محيط، شرايط نامناسب نگهداري، کاربرد مواد اوليه با کيفيت پايين (کاغذهاي اسيدي و شکننده) و... باعث از بين رفتن شمار زيادي از اين آثار شده و اگر به اين امر توجه کافي نشود خطر جدي ميراث مکتوب ما را تهديد مي‌کند.

به منظور آشنايي بيشتر به بررسي برخي از جنبه‌هاي تخريبي کاغذ مي‌پردازيم. عوامل شيميايي، فيزيکي و بيولوژيکي مي‌توانند باعث از بين رفتن يک کاغذ شوند. آنچه کهنگي طبيعي کاغذ ناميده شده، اصولاً نتيجه تأثيرات آهسته و تدريجي عوامل مخرب فيزيکي و شيميايي است.

حالت اسيدي يا قليايي کاغذ داراي اهميت بسزايي مي‌باشد. کاغذهاي اسيدي عمر کوتاهتري دارند زيرا اسيد به الياف کاغذ که از « ملکولهاي بسپار» سلولز درست شده، حمله مي‌کنند و موجب قطع بعضي از اتصالات اين « زنجير بسپار» مي‌شود. حالت اسيدي همچنين باعث خنثي‌سازي مواد افزودني خشک‌ کننده که در چاپ ليتوگرافي به کار مي‌رود، مي‌شود. زوال کاغذ توسط اسيد از پيدايش سايه‌هاي زرد رنگ بر روي کاغذ نمايان مي‌شود.

در نقاط اسيدي کاغذ ترد و شکننده شده و با کوچکترين تماس تغيير شکل داده و خرد مي‌شود. (اشکال 5-2)

در اشکال 4 و 5 آثار تخريب فيزيکي و شيميايي به خصوص اسيدي شدن روي صفحات يک روزنامه قديمي مشاهده مي‌شود.

منابع اصلي اسيد موجود در کاغذ عبارتند از دي اکسيد گوگرد موجود در هواي آلوده، ليگنين (C41H32O6) آهارهاي راتيانه و زاج KAL(SO4)2.12H2O (که در سيستم‌هاي کاغذسازي براي کنترل PH و به عنوان يک منبع آلومين براي رسوب دادن آهار و رزين به عنوان يک عامل نگهدارنده مصرف مي‌شود)، باقي مانده مواد شيميايي سفيدکننده، مرکب مازو و آهن و انتقال اسيد از مواد ديگر.

به منظور جدا کردن راتيانه از خمير کاغذ از زاج استفاده مي‌کنند. فعل و انفعالات اسيدي زاج و اکسيداسيون راتيانه سبب تيرگي رنگ و شکنندگي بسياري از کاغذهاي ماشيني مي‌شود از اين رو مي‌توان زاج را يکي از عوامل پيدا شدن مواد اسيدي بر کاغذ برشمرد.

در کارخانه‌ها کاغذ را به جهت اطمينان از نبودنِ مواد سفيدکننده ته‌نشين شونده کنترل کيفي مي‌کنند در صورتي که مواد ناخالص کاملاً از خمير کاغذ گرفته شود و از کاغذ به صورت صحيح استفاده شود پس از گذشت زمان، بسيار  تميز و سالم باقي مي‌ماند.

از راههاي مقابله با مشکل اسيدي شدن، توليد کاغذهاي قليايي مي‌باشد، يعني کاغذهايي با PH=7 يا بالاتر. امروزه توليد اين کاغذها رو به فزوني گذاشته زيرا از جهت اقتصادي مقرون به صرفه است و به لحاظ کيفيت و تأثير آلودگي محيط زيست مناسب ‌تر مي‌باشد. رنگدانه‌ها به ويژه کربنات کلسيم از لحاظ اقتصادي از الياف سلولزها ارزانتر هستند و کاربرد بيشتر کربنات کلسيم يعني توليد بيشتر کاغذ با دوام.

در ايالات متحده در سال 1985 استانداردي براي تهيه کاغذ تدوين و تصويب شده است که تعيين‌کننده معيارهايي براي دوام کاغذ بدون پوشش است. کاغذهايي که با اين استاندارد تهيه شوند چند صد سال تحت شرايط معمولي دوام خواهند داشت. در اين استاندارد همچنين توصيه شده است که با آوردن جمله يا علامتي ويژه در پشت صفحه عنوان کتاب و در محل مربوط به اطلاعات حق مؤلف، به دوام يا غيراسيدي بودن کاغذ اشاره شود.

مطبوعات بخش عمده‌اي از فرهنگ مکتوب يک ملت را تشکيل مي‌دهند و ضمن اينکه آيينه زمان خويشند، تأثير بسزايي نيز در ايجاد و جهت دهي به تحولات اجتماعي، سياسي، اقتصادي و فرهنگي زاد و بومشان دارند. جوامع مختلف براي بقا و مصون ماندن در برابر امواج پر تلاطم برخورد فرهنگها، لازم است ضمن پذيرش و همسويي با اين دگرگونيها، ميراث فرهنگي خويش را حفظ و ابقا نمايند.

براساس تحقيقات انجام شده نخستين مطبوعات فارسي زبان در هندوستان منتشر شده است. انتشار اولين روزنامه در ايران را به ميرزا صالح شيرازي در زمان حکومت پرآشوب محمدشاه نسبت مي‌دهند، اين روزنامه در حدود 22 تا آخر ماه رمضان سال 1252هـ . ق انتشار يافت.

به دليل استفاده از کاغذ نامرغوب و ارزان قيمت در مطبوعات، بسياري از اين نوع اسناد در آرشيوها در وضعيت بسيار وخيمي قرار دارند و فراهم کردن شرايط مطلوب و مساعد به منظور سهولت در امر جابه جايي و نگهداري آنها مستلزم انجام مرمتهاي جزئي و غيره مي‌باشد. علاوه بر چنين مراقبتهايي، مطبوعاتي که ممکن است در اثر قرار گرفتن در معرض شرايط جوي نامساعد خسارت ديده باشند و يا با آفات و حشرات صدمه ديده باشند نيز به توجه و مراقبت گسترده نياز دارند.

براي روشن شدن بهتر مطلب کارهاي مختلف روي يک نمونه روزنامه قديمي از ورود به واحد مرمت تا انجام را مورد بررسي قرار مي‌دهيم: اين روزنامه با نام حبل‌المتين به شماره 1311 به تاريخ 2 ارديبهشت 1309هـ . ش به مديريت جلال‌الدين حسيني کاشاني منتشر شده است. حبل‌المتين نخستين روزنامه‌اي است که بعد از اعلام مشروطيت توقيف شد و نوع آن سياسي، اقتصادي، اجتماعي، خبري بود. به طور کلي در سه دوره انتشار آن سي و دو بار توقيف شد.

اين روزنامه (اشکال 4 و 5) در حالت اوليه داراي تخريب فيزيکي و شيميايي بالايي بود. و از لحاظ ظاهري تخريب بيولوژيکي در آن مشاهده نشد ولي براي حصول اطمينان بيشتر نمونه‌برداري بيولوژيکي از آن انجام شد. منشأ قارچ يا باکتري، مي‌تواند به جهت عفونت ابتدايي به دليل آلوده شدن کاغذ به قارچ در هنگام ساختن خمير آن روي دهد و يا عفونت ثانوي که بعد از زمان ساخت مواد اوليه کاغذ، ميکروارگانيسم‌ها به آن حمله مي‌کنند، باشد. در بيشتر مواقع مي‌توان قارچ يا باکتري را به صورت لکه‌هاي صورتي، سياه و يا زرد رنگ روي کاغذ مشاهده نمود.

براي شناسايي نوع قارچ حمله‌کننده به کاغذ مي‌توان با طي مراحل بيولوژيکي قارچ کشت داده شده را در زير ميکروسکوپ شناسايي نمود. در اشکال 7 و 8 دو نمونه قارچ کاغذ مشاهده مي‌شود.

با توجه به نوع قارچ شناسايي شده مي‌توان نوع ماده ضدعفوني کننده آن را انتخاب نمود. از روشهاي متداول آفت‌زدايي مي‌توان دود دادن، سمپاشي، بخور دادن، آغشته کردن و ... را نام برد.

بعد از طي مراحل يادشده سند وارد لابراتوار شيمي مي‌شود که عمليات طي شده روي سند مذکور به طور خلاصه به صورت زيرنويس شرح داده مي‌شود.

با محلولهاي شيميايي مناسب لکه‌هاي موجود بر روي سند تا حدودي از بين مي‌روند

براي پايين آوردن درجه اسيديته کاغذ در اين سند از روش غوطه‌وري در هيدروکسيد کلسيم استفاده مي‌شود. به منظور برطرف کردن زردي کاغذ و از بين بردن لکه‌هايي که طي مراحل قبل از بين نرفته‌اند مي‌توانيم از پرمنگنات پتاسيم و اسيد اکزاليک استفاده کنيم.