مسجد سيد عزيزالله و نقش آن در قيام 15 خرداد 1342

 

نيلوفر کسري

 

 

مسجد سيد عزيزالله واقع در بازار چهارسوق جنب بازار بزرگ تهران از بناهاي تاريخي عصر قاجاري است که توسط سيد عزيزالله در زمان فتحعلي شاه قاجار بنا شد. معماري اين مسجد از اعصار گذشته نشات گرفته و داراي کاشي‌کاريهای زيبا، چهار ايوان و گنبد دو پوششي است که با سردر مسجد، جلوخانه، هشتي، صحن و شبستان کامل مي‏گردد. مکان سوق‌‏الجيشي اين مسجد و نزديکي آن به بازار بزرگ از همان ابتدا موجب اهميت آن شد، چرا که در تهران قديم رسم بر اين بود که داروغه شهر که حافظ و نگهبان شهر بود در محلي به نام چهارسوق اقامت مي‏کرد و به نظارت امور شهري مي‏پرداخت. داروغگان از ساعت 8 بعدازظهر در ميدان ارگ که نزديک بازار چهارسوق قرار داشت به نواختن طبل مي‏پرداختند و کسبه بازار با شنيدن صداي طبل مي‏دانستند که يک ساعت بعد مي‏بايست بازار را تخليه کنند و سر ساعت 9 محل را تحويل داروغگان دهند. بازار چهارسوق علاوه بر موقعيت استراتژيک محافظت از بازار، از کاخ شاه و نواحي اطراف آن نيز محافظت مي‏نمود. بدين ترتيب مسجد سيد عزيزالله در قطب سياسي و اقتصادي شهر تهران قرار داشت و همواره در فعاليت‏هاي سياسي مربوط به بازار فعال بود. اين فعاليت‏ها از زمان کودتاي 28 مرداد 1332 و استقرار حکومت ديکتاتوري در ايران افزايش يافت، چرا که کودتاي 28 مرداد 1332 علاوه بر آنکه به مثابه سرکوب نيروهاي ملي به رهبري دکتر مصدق بود، سرکوب نيروهاي مذهبي به رهبري آيت‏الله کاشاني هم بود. فضاي بازي که پس از شهريور 1320 پديد آمده بود مردم مسلمان و مبارز را به دور يکديگر جمع کرده بود و بار ديگر رهبران مذهبي هسته‌‏هاي مبارزاتي تشکيل داده بودند که مکان اين هسته ‏ها در مساجد قرار داشت. کودتاي 28 مرداد 1332 و ايجاد دستگاه مخوف ساواک به دستور امريکاييان بار ديگر فضاي کشور را سنگين نمود وبه تدريج هسته‌‏ها و گروههاي مبارزاتي را پراکنده ساخت، اما محرم و ياد حسين (ع) اين گروهها را جمع مي‏‏نمود و مساجد را به محل تجمع مبارزان و تبادل افکار و آراء هيئتهاي مذهبي مبدل مي‏ساخت. اين هسته‌هاي مذهبي در ابتدا تنها جهت آشنايي جوانان با مسائل مذهبي تشکيل شده بود اما به تدريج با حضور علما به هسته‌‏هاي مبارزاتي بر ضد رژيم پهلوي مبدل شد.

در اين بين مساجد سيد عزيزالله، شيخ علي، امين‌الدوله، شاه، ارک و آذربايجاني‏ها اهميت ويژه ‏اي داشتند و مرکز ارتباط روحانيان و بازاريان بودند. نقطة عطف مبارزات اين هيئتهاي مذهبي با روي کار آمدن اسدالله علم و اجراي طرح انجمنهاي ايالتي و ولايتي آغاز شد و به مبارزه علني علما، بازاريان، مردم با رژيم پهلوي مبدل گشت. به دنبال سخنراني امام خميني در خرداد 1342، در مسجد سيد عزيزالله مراسم دعا و نيايش برگزار شد و در پي آن علماي وقت آيت‏الله خوانساري، بهبهاني و تنکابني در اين مسجد متحصن شدند.

در پي اين اقدام، مساجد ديگر نيز وارد عمل شدند و مبارزات مردمي در کشور افزايش يافت و سخنراني‏هايي در مساجد فوق به تاسي از آيت‌الله خميني توسط آيت‌الله خوانساري، حجت‌‏الاسلام فلسفي و حجت‌‏الاسلام تنکابني برگزار شد. به طوري که عمال رژيم پهلوي در خرداد 1342 مسجد سيد عزيزالله را تعطيل کردند، اما شدت مبارزات مردمي به حدي بود که اسدالله علم، نخست‌‏وزير وقت ناچار به لغو تصويبنامه انجمن‏هاي ايالتي و ولايتي گشت.

مسجد سيد عزيزالله همچنان جايگاه خود را در مبارزه بر ضد رژيم پهلوي حفظ نمود و در سالهاي 1346 الي 1350 همچنان محل موعظه حجت‌الاسلام فلسفي و از مراکز تجمع مبارزان و مجاهدان اسلامي بود.