موسسه
مطالعات تاريخ معاصر ايران (مقالات) WWW.IICHS.ORG
زنجاني و كُنج عافيت در يوم التوپ!
علي ابوالحسني (مُنْذِر)
ميرزا آقا فرشي، چند روز پيش از غائله، به اسم مرخصي از مجلس، از پايتخت گريخت و به تبريز و سپس به اروپا رفت. تقيزاده نيز از شركت در مجلس و درگيري با قزاقها تن زد و به قول فريدون آدميت: «از خُفيه‌گاه به سفارت انگلستان پناه برد» و همراه جمعي از مشروطه‌چيان تندرو، با «تضمينِ» سفارت از ايران خارج شد.
زنجاني هم از كساني بود كه در خانه ماند و يارانش را تنها گذاشت: «من صبح كه در منزل بودم حسب‌المقرّر ميبايست به مجلس بروم. دست و پا جمع كرده بودم حركت كنم، كه ناگاه صداي توپ و تفنگ بلند گرديد. دوستان كه بودند مانع رفتن شدند. همه صداها در گوش ما بود و تمام نسوان و اطفال در رعشه و لرزه بودند... جمعي در سفارتها تحصن نمودند».1
بعيد نيست كه عضويت زنجاني در ردههاي بالاي «جامع آدميت»، كه رئيس و برخي از اعضاي مهمّ آن، پنهان و آشكار، با دربار پيوند داشتند، در حفظ جان وي بينقش نبوده باشد. وي ظاهراً در حمله مخاطره بار اردوي مسلّح مشروطه در جمادي‌الثاني 1327 قمري به پايتخت نيز (كه به فتح تهران و تجديد مشروطيت انجاميد) شركت نداشت و تماشاچي جنگ خونين شاه و مشروطه خواهان بود:
بعد از طلوع آفتاب روز سه شنبه بيست و چهارم ماه جمادي‌الثانيه مشغول نوشتن كاغذي به زنجان و اظهار دلتنگي بودم، به ناگاه صداي شليك تفنگ و رولور و بعضي صداهاي بزرگتر از دور شنيده شد. كم كم نزديكتر و بلندتر گرديد.
گمان كرديم كه نزاع در ميان مشروطيان و استبداديان در شهر در گرفته، خوف زياد شده، زن و بچه وحشت كردند. صداها عليالاتصال نزديكتر و بيشتر ميشد تا اطراف ما را درگرفت. آدم بيرون فرستاده خود هم پشت در آمديم، ديديم معركه و غوغا و صداهاي شليك و فرياد زنده باد مشروطه و مجاهدين است [كه] ميآيد. تحقيق كرديم معلوم شد اول صبح قشون ملي داخل شهر شده و الآن مشغول تصرف شهر هستند و [ از]مردم شهر هم آزاديخواهان بيرق بلند كرده و مسلّح شده و نداهاي عموم به گوش ميرسد و سرباز و قراول و سنگريان را ميرانند و ميدوانند.2
بديهي است چنين كسي كه از صحنههاي خونين نبرد، پرهيز جسته و به كنج عافيت خزيده بود، بايد در رژيم جديد، دوري خويش از معركه را با خوش رقصيي بديع از خدمت به رژيم نوين و خصومت با مخالفان «برجسته» و در عين حال «بيدفاع» آن جبران كند، و زنجاني نيز با شركت در دادگاه فرمايشي شيخ فضلالله (كه دعوت سفارتخانهها را براي تحصن رد كرده و «تنها و بيدفاع» در خانه مانده بود) و خواندن كيفرخواستي بلند در لزوم اعدام وي، اين نقيصه را جبران كرد!
________________________
1 . زندگي و زمانه شيخ ابراهيم زنجاني؛ جستاری از تاریخ تجددگرايي ايراني، عبدالله شهبازي، ص 27.
2 . زندگي و زمانه شيخ ابراهيم زنجاني؛ جستاری از تاریخ تجددگرايي ايراني، عبدالله شهبازي، ص 28.
