موسسه
مطالعات تاريخ معاصر ايران (مقالات) WWW.IICHS.ORG
نگاهي دگربار به اهداف انقلاب اسلامي 1357 ايران با استناد به شعارهاي انقلابي
مسلم کرم زادي
چکيده :
در اين مقاله سعي مي‌کنيم با بررسي شعارهاي انقلابي مردم که در جريان تظاهرات ضد رژيم شاهنشاهي داده مي‌شد، به بررسي اهداف انقلابيون، ايده‌آلها و نظام آرماني آنها بپردازيم. توجه به «شعارهاي انقلابي» از اين روست که نشان‌دهنده ايدئولوژي انقلابيون و خواسته‌ها و ايده‌آلهاي آنها در پي‌ريزي نظام مطلوب است. در همين راستا ضمن شناخت رهبران و گروههاي سازمان يافته اصلي درگير در مبارزات انقلابي و برنامه‌هاي آنها، همچنين بررسي شعارهاي انقلابي مردم، از نظرات محققان و صاحب نظران انقلاب ايران استفاده خواهيم کرد. بررسي نظرات محققان خارج از ايران در تفسير شعارهاي انقلاب از اين روست که تاکنون شعارهاي انقلابي همراه با تفسير و نظر محققان خارج از ايران در کنار هم مورد بررسي قرار نگرفته است.
واژگان کليدي : شعارهاي انقلابي، رهبري انقلاب، انقلاب اسلامي
مقدمه
انقلاب اسلامي ايران يکي از شگفت‌انگيزترين پديده هاي سياسي در زمان حاضر به شمار مي‌رود. در زماني که تصور مي‌شد مذهب و ارزشهاي مذهبي در حال فراموشي هستند و توانايي برانگيختن مردم بر ضد حکومتهاي فاسد را از دست داده‌اند و مردم هم اقبال به ارزشهاي مادي را جايگزين ارزشهاي ديني و متعالي کرده‌اند، در خاورميانه انقلابي مذهبي به وقوع پيوست که دانشمندان حوزه سياست و سياستمداران کهنه‌کار را با شگفتي عظيمي مواجه کرد. و نظريه‌پرداران انقلاب را مجبور کرد به تجديد نظر در تئوريهاي خود بپردازند.
علاوه بر اين انقلاب اسلامي در زماني به وقوع پيوست که آمريکا و شوروي نقاط مختلف جهان را بين خود تقسيم کرده بودند و از متحدان خود در کشورهاي مختلف به شدت حمايت مي‌کردند. و انقلاب ايران، نه در کشوري دورافتاده و کم اهميت در جهان، بلکه در کشوري به وقوع پيوست که يکي از متحدان اصلي آمريکا در نقطه‌اي بسيار پر اهميت از جهان قرار داشت و علاوه بر دارا بودن منافع عظيم اقتصادي براي آمريکا، پايگاهي بسيار با ارزش را در اختيار آمريکا قرار مي‌داد تا به فعاليتهاي اطلاعاتي و جاسوسي بر عليه شوروي بپردازد و جلوي گسترش نفوذ آن کشور در خاورميانه و دنياي آزاد را بگيرد.
چرا پژوهشگران سياسي و سازمانهاي اطلاعاتي سيا، کا. گ. ب و اينتليجنس سرويس نتوانستند انقلاب ايران را به موقع پيش بيني کرده اقدامي در برابر آن انجام دهند؟ واصولا چرا اين انقلاب عجيب،شگفت‌آور، و غير قابل پيش‌بيني بود. اين سؤال، موضوعي است که بسياري از پژوهشگران حوزه سياست و سياستمداران را به خود مشغول داشته است. به نظر مي رسد که دانشمندان علوم سياسي، شاه، آمريکا، شوروي و ديگران يک عامل اساسي را براي انقلاب در ايران دست کم گرفته بودند؛ آنها توانايي مذهب و رهبري مذهبي را براي انقلاب دست کم گرفته بودند و همين عامل انقلاب اسلامي ايران را در ميان ناباوري همگان شکل داد.
انقلاب اسلامي ايران از ابعاد و جهات گوناگون مورد توجه و مطالعه صاحب‌نظران، ناظران، سياستمداران و نظريه‌پردازان قرار گرفته است. ولي ما در اين تحقيق برآنيم با بررسي«شعارهاي انقلاب» که مردم انقلابي در مبارزات ضد حکومت پهلوي بيان مي‌کردند به بررسي ماهيت و اهداف انقلاب ايران بپردازيم. در اين راستا ابتدا بايد به بررسي و تعيين خواستها و اهداف رهبر يا رهبران، گروههاي اصلي و قاطبه مخالفان و خواسته و اهداف آنها پرداخت. براي مشخص شدن اين مسأله از آراء صاحب‌نظران و محققان انقلاب اسلامي استفاده خواهيم کرد. در نهايت با استفاده و استناد به شعارهاي انقلابي به سؤالات زير پاسخ دهيم: ماهيت انقلاب ايران چه بود؟ اهداف آن چه بود؟ ميليونها مردم شرکت‌کننده در تظاهرات ضد رژيم پهلوي چه مي‌خواستند؟ اهداف و آرمانهاي آنها براي پي‌ريزي حکومت آينده چه بود؟
براي پاسخ به اين پرسشها ابتدا به بررسي شعار انقلابي مي‌پردازيم.
مفهوم شعار انقلابي
«شعارهاي انقلاب»که پا به پاي انقلاب به همراه مبارزات انقلابي مردم بيان مي‌شوند، نشان‌دهنده اعتقادات مردم نسبت به رژيم حاکم، دلايل مخالفت با آن، پيروي از رهبران انقلابي خاص، آرمانها و اعتقادات مردم انقلابي و کمال مطلوبهاي آنها در پي‌ريزي نظام جديد مي‌باشد. به همين دليل شعارهاي انقلاب براي جامعه‌شناسان از ارزنده‌ترين منابع تحليل، مطالعه و تجزيه ابعاد مختلف پديده انقلاب به شمار مي‌روند.
با توجه به اينکه انقلاب ايران به دنبال تظاهرات توده‌اي وسيع و دامنه‌دار، به وقوع پيوست به نظر مي‌رسد با بررسي شعارهاي مردم انقلابي که در جريان مبارزات ضد رژيم شاهنشاهي استفاده مي‌شد، مي‌توان به اهداف و ماهيت انقلاب ايران پي برد. اين شعارها نشان‌دهنده دلايل نارضايتي از رژيم، اهداف، آرمانها و به طورکلي «بيانيه‌هاي سياسي» مردم در ضديت با رژيم و خواستهاي سياسي بود. در تعريف شعار انقلابي مي‌توان گفت؛ «شعار انقلابي عبارتي نسبتاً موزون، ساده و عام فهم است که دسته جمعي ادا مي‌شود و با تکيه بر عواطف و احساسات توده‌اي، ارزيابي مثبت و منفي‌اي از وضع موجود يا وضع ايده‌آل يا شخصيتهاي سياسي آن را ارائه مي‌دهد. شعار انقلابي با قضاوت ارزشي، به توده‌ها جهت مي‌دهد و آنها را دعوت به عمل سياسي جمعي مي‌کند تا نظام حاکم را براندازند و نظامي آرماني را جايگزين آن کنند». 1 شعارها بيانگر نگرش ايدئولوژيک انقلاب، انقلابيون و توده‌هاي انقلابي نسبت به وضع موجود، هدفها و ويژگيهاي نظام آرماني و نحوه انتقال جامعه از وضع موجود به وضع آرماني است. از اين روست که شعارهاي هر انقلابي از ميراثها و اسناد گرانبهاي آن و از جمله مهمترين منابع فرآيند انقلابي، ارزشها و آرمانهاي انقلاب، دوستان و دشمنان انقلاب و ميزان موفقيت آن است. 2
شعارهاي انقلاب اسلامي در ايران معمولاً يا از طريق شفاهي و در تظاهرات و گفتگوهاي عاميانه کاربرد داشت و يا به صورت نوشته در روي ديوارها و پلاکاردها ديده مي‌شد. بعضي از ديوار نوشته‌ها انعکاس بخشي از پيامها و گفته‌هاي رهبران انقلاب است که با نفي رژيم حاکم و بر شمردن «جنايات و خطاهاي» آن به ترويج شيوه‌هاي مبارزه و ارائه الگوي حکومتي آينده مي‌پردازد. 3
مردم ايران از نخستين روزهاي شروع جنبش در گوشه و کنار کشور از کلمات واحدي بهره گرفتند. بسيار اتفاق افتاد که شعارهاي محلي يکساني در شهرهايي که صدها کيلومتر از هم فاصله داشتند همزمان به ذهن و زبان مردم مي‌آمد. شعارها عموماً از کلمات آشنايي ساخته مي‌شد، چنانکه براي همه مردم کشور ما از کرد، فارس، آذربايجاني و ترکمن و غيره آشنا بود. 4 شعارهاي انقلاب را رهبران انقلاب، گروههاي سازمان يافته درگير و توده‌هاي انقلابي شرکت‌کننده در انقلاب مطرح مي‌کنند. 5 مطالعه شعارهاي انقلاب نشان مي‌دهد که اهداف و آرمانهاي کوتاه مدت و بلندمدت انقلابيون، از هر سه خاستگاه چه بوده است. بنابراين در ادامه به بررسي اهداف و آرمانهاي انقلاب از ديدگاه رهبران انقلاب، گروهها و مبارزان مردمي مي‌پردازيم:
رهبري انقلاب اسلامي
براي بررسي برنامه‌ها و اهداف رهبران انقلاب اسلامي قبل از هر چيز بايد مشخص کنيم که اساساً انقلاب ايران توسط چه کس يا کساني رهبري مي‌شد؟ يا رهبران آن چه کساني بودند؟ در اين زمينه بايد گفت که همزمان با اوج‌گيري مبارزات مردم بر ضد رژيم پهلوي در سالهاي 1357-1356 رهبريت انقلاب روز به روز بيشتر در شخص حضرت امام خميني (ره) متمرکز مي‌شد. برجسته شدن رهبري ايشان در ميان همه گروهها و سازمانهاي شرکت‌کننده در انقلاب و همچنين قبول آن از طرف مردم، علاوه بر مقام فقهي و معنوي ايشان، به دليل مبارزات طولاني حضرت امام بر ضد رژيم و مردمي بودن آن حضرت بود. عليرضا شجاعي زند در کتاب برهه انقلاب در ايران درباره اعتماد مردم به حضرت امام خميني مينويسد: «پيوند و بستگي ميان امام و مردم در طي انقلاب، يک رابطه دو سويه‌اي بود که بر پايه ‘اعتماد متقابل’ قرار داشت. اعتماد و ايمان مردم به حضرت امام علاوه بر وجهه ديني، شأن فقاهتي و پايگاه معنوي ايشان، از طريق يک فرايند تاريخي مبارزه و مقاومت حفظ و منتقل گرديده بود». 6
همچنين ژان پير ديگارد مردم‌شناس فرانسوي در مقاله‌اي با نام «رهيافتهاي مردم‌شناسانه از انقلاب ايران» درباره رهبري حضرت امام مينويسد: «در پايان سال 1978، تمامي يک کشور به رهبري شخصيت مذهبي تقريبا ناشناس 7 تا آن زمان، که از خانه محقري در حومه پاريس به رهبري مي‌پرداخت، عليه پادشاهي با قدمت بيش از دو هزار سال به پا خاست». 8 سايروس ونس وزير امور خارجه آمريکا در زمان وقوع انقلاب اسلامي ايران در کتاب توطئه در ايران (دو برداشت از يک متن) درباره رهبري فراگير و قاطع حضرت امام مينويسد: «ديگر اين امر روشن شده بود که تظاهرات ضد رژيم در ايران از سوي جناح بنيادگرايان مذهبي رهبري مي‌شود. چهره مسلط اين جناح، رهبر پر جذبه روحاني، آيت‌الله خميني بود که در مدتي کوتاه همه گروههاي مخالف را تحت‌الشعاع قرار داد تا جايي که سياستمداران ملي‌گرا هم که عميقاً با فکر استقرار يک جمهوري اسلامي واپسگرا مخالف بودند، خواه ناخواه در مدار نفوذ و قدرت او قرار گرفتند». 9
از اين رو تا آخر سال 1978 کليه بخشهاي جامعه شهري ايران تحت لواي اسلام شيعه گرد آمده بودند و از رهنمودهاي يک روحاني شيعه، آيت‌الله خميني، در جهت مخالفت سازش‌ناپذير عليه شاه و کليه افرادي که همچنان به او وابسته باقي مانده بودند پيروي مي‌کردند. 10 رمز موفقيت وي در شخصيت، گفتار و زندگاني او بود. او هر چه مي‌گفت همانگونه عمل مي‌کرد. 11
در اين قسمت شعارهايي که از طرف گروههاي مختلف در تأييد رهبري امام خميني (ره)، در جريان انقلاب اسلامي، داده مي‌شد آورده مي‌شود :
حزب توده ايران، برنامه انقلابي آيت‌الله خميني را مورد تأييد قرار مي‌دهد
درود بر خميني، رهبر انقلاب، مدافع استقلال، آزادي و حقوق زحمتکشان
درود بر چريکهاي مسلمان و فدايي امام خميني
درود بر خميني سلام بر مجاهد درود بر خميني رهبر مستضعفين
درود بر خميني رهبر ما مجاهدين
درود ما کارگران پالايشگاه تهران بر امام خميني
کارگر، دهقان، مستضعف، رنجبر خميني است رهبر
ما کارگرن، حکومت اسلامي به رهبري امام خميني مي‌خواهيم. 12
با توجه به مطالب گفته شده و شعارهاي مردم انقلابي که نشان‌دهنده پيروي مردم از امام خميني (ره) است، بايد ببينيم اهداف حضرت امام از مبارزه با رژيم شاه چه بود و ماهيت نظام آرماني ايشان چه بوده است. حضرت امام در کتاب ولايت فقيه که در سال 1348 در نجف اشرف به چاپ رسيد، حکومت مطلوب خود را حکومتي اسلامي مي‌دانند که قوانين اسلامي در آن حاکم باشد: «حکومت اسلامي نه استبدادي است و نه مطلقه، بلکه مشروطه است و البته نه مشروطه به معناي متعارف فعلي آن که تصويب قوانين تابع آراء اشخاص و اکثريت باشد. مشروطه ازاين جهت که حکومت‌کنندگان در اجرا و اداره مقيد به يک مجموعه مشروطه هستند که در قرآن کريم و سنت رسول اکرم (ص) معين گشته است. مجموعه مشروطه همان احکام و قوانين اسلام است که بايد رعايت و اجرا شود». 13
منوچهر محمدي در کتاب تحليلي بر انقلاب اسلامي به نقل از مايکل فيشر در مورد هدف حضرت امام از انقلاب اسلامي مينويسد: «براي ايشان انقلاب صرفاً يک انقلاب سياسي و يا اقتصادي نبود بلکه يک انقلاب معنوي هم بود که مي‌بايست ارزشها و معيارهاي حاکم بر دولت و رفتارهاي اجتماعي را تغيير دهد». 14
اينکه حضرت امام خميني ماهيت حکومت را اسلامي و قوانين آن را الهي مي‌دانند تأثير خاصي در ماهيت اسلامي انقلاب سال 1357 ايران داشت. ايشان درباره لزوم اسلامي بودن انقلاب به گروههاي مختلف تأکيد مي کردند که «بايد همه گروههاي سياسي و طبقات روشنفکر با صراحت و بدون هيچ ابهام، نهضت و تحرک خود را اسلامي و براي اجراي قوانين عدالت پرور قرآن کريم معرفي کنند». ايشان هدف اصلي نهضت خود را « واژگوني رژيم طاغوتي و برپاداشتن پرچم پر افتخار اسلام» مي‌دانند. 15
با توجه به آنچه گفتيم بايد گفت که حضرت امام خميني (ره) ماهيت اسلامي انقلاب ايران را در جريان مبارزات خود قبل از پيروزي انقلاب تعيين نموده بودند و اجراي قوانين الهي در جامعه را چه در مکتوبات خويش (کشف‌الاسرار 16و ولايت فقيه) و چه در بيانات و سخنرانيهاي خود مدنظر قرار داده بودند.
