موسسه
مطالعات تاريخ معاصر ايران (نشريه الکترونيکي زنان) WWW.IICHS.ORG
شماره ۲۷، مقاله آزاد
آمنه بيگم مجلسي
زينب دهقان حسام‌پور
zhesampour@yahoo.com
دوران صفوي در تاريخ ايران نقطه عطفي به شمار مي‌رود که سبب شده است تاريخ ايران بعد از اسلام را به دو دوره پيش از صفويه و بعد از آن تقسيم کنند. در اين دوره به سبب رسميت تشيع، نياز به فقه و فقهاي شيعه احساس شد. عالمان مرد فقيه شيعي بسياري در اين دوره معرفي شدند. آنچه در اينجا مورد بحث قرار مي‌گيرد صحبت درباره زني فقيه مي‌باشد. عملکرد آمنه بيگم نشان مي‌دهد که اگر به زنان در اين وادي فرصت و عرصه بيشتري داده مي‌شد، به مقام رفيع‌تري دست مي‌يافتند.
والدين آمنه بيگم: مولانا محمدتقي مجلسي معروف به مجلسي اول در زهد و پارسايي در نگاه مردم به حدّ يک فرد مقدس بود. وي از متبحرترين علماي شيعه اماميه اثني عشري و علوم اسلامي و از ثقات و معتمدين و محدثين اخبار ائمه، فقيه، محدث، رجالي، عابد، زاهد و حاوي فضائل علميه عمليه مؤيد به تأئيدات الهي بود. محمدتقي از طرف مادر نواده ملا کمال‌الدين محمد بن حسن عاملي نطنزي از رجال معروف قرن 10 هجري بود. روي همين اصل گاه نام وي به صورت نطنزي ثبت شده است. مجلسي اول از شاگردان شيخ بهايي بود. وي داراي 3 پسر به نامهاي ملا عزيزالله، ملا عبدالله و ملا محمدباقر و 4 دختر بود که بزرگترين آنها آمنه بيگم يا آمنه خاتون1 بود. مادر آمنه بيگم دختر صدرالدين محمد حسيني عاشوري قمي بوده است که از پرورش يافتگان خاندان با علم و فضيلت خود به شمار مي‌رفته است. 2
زندگاني آمنه بيگم: تاريخ ولادت آمنه بيگم معلوم نيست. وي در خانواده خود پرورش يافت و مدارج ترقي را تا درجه اجتهاد به سرعت پيمود. وي علاوه بر فقه، در حديث، ادبيات، شعر و تفسير نيز سرآمد بود. وي به تدريس و ارشاد و آموزش زنان مشغول بوده است و از زنان بزرگ نابغه زمان خويش به شمار مي‌رفت. 3 هنگامي که به سن رشد رسيد پدرش، ملا محمدصالح مازندراني را که از فاضل‌ترين شاگردان خود و مردي تهيدست ولي با تقوا و مورد احترام و علاقه و اعتمادش بود جهت ازدواج به آمنه بيگم پيشنهاد کرد. آمنه بيگم نيز با بيان اينکه «فقر و تنگدستي عيب مردان نيست» موافقتش را با ازدواج اعلام داشت. پس از اين ملا محمدتقي، مجلسي بزرگ بياراست و دختر خويش را به او تزويج کرد. 4
در شب ازدواج، ملامحمد صالح پس از شکر و حمد الهي در گوشه‌اي تا پاسي از شب مشغول مطالعه بود و صبح هنگام براي مباحثه يا تدريس از خانه بيرون رفت. آمنه بيگم که متوجه مشکل علمي شوهرش شده بود، حلّ آن را بر روي کاغذ نوشت و در ميان کتاب گذاشت. شب که ملامحمدصالح کتاب را گشود نوشته را ديد و دانست که همسر دانشمندش آن را نوشته است پس سجده شکر به جا آورد. 5 ملا محمدصالح با آن علم و دانش، برخي از مشکلات علمي خودش را با ياري آمنه بيگم حل مي‌کرد. 6 در واقع آمنه بيگم به حدّي از جمال و کمال برخوردار بود که همسرش به گفته خود نمي‌تواند ذره‌اي شکر اين عنايت الهي را بجا آورد. 7
جايگاه علمي آمنه بيگم: آيت‌الله بروجردي از نوادگان آمنه بيگم در رساله‌اي که درباره سلسله خاندان خود نوشته است به دستخط جد اعلايش، سيد محمد طباطبايي اصفهاني در پايان رساله خطي مواليد پيامبر و ائمه، پس از نقل داستان ابن قولويه راجع به بازگرداندن حجرالاسود توسط قرامطه به مکه و نصب آن در جاي خود، نوشته است: «اين داستان از جده‌ام، ثقه عالمه فاضله زاهده عابده آمنه از پدرش علامه مولي محمدتقي مجلسي نقل شده است» 8 اين مطلب مبين پايگاه والاي آمنه بيگم در نزد بزرگان و علماست.
از جمله آثار آمنه بيگم مي‌توان به تفسير برخي عبارات کتاب قواعدالاحکام 9 علامه حلي، شرح الفيه ابن مالک، 10 شرح شواهد سيوطي، کتابي در فقه تا باب عبادت و همچنين کمک به برادر بزرگوارش علامه محمدباقر مجلسي در گردآوري اخبار بعضي مجلدات بحارالانوار 11 و علاوه بر اين ديوان شعر 12 را مي‌توان نام برد.
فرزندان و وفات آمنه بيگم: آمنه بيگم و ملا محمدصالح مازندراني داراي 6 پسر و يک يا دو دختر بوده‌اند. البته در رياحين الشريعه آمنه بيگم را صاحب دو پسر مي‌داند 13 که صحيح نيست. فرزندان وي: آقا محمدهادي مترجم قرآن، آقا نورالدين محمد، آقا محمدسعيد متخلص به اشرف، آقا حسنعلي، ملاعبدالباقي و ملا محمدحسين و يک دختر که همسر علامه مير ابوالمعالي بوده است 14 و البته دختري ديگر که در مورد ايشان مطلبي يافت نشد به احتمال زياد ايشان همان زکيه باشد که خود از زنان صاحب فضل بوده است.
در واقع خاندانهاي بسياري به آمنه بيگم منسوب هستند از جمله: خاندان آيت‌الله بروجردي، خاندان آيت‌الله وحيد اصفهاني، خاندان علامه بحرالعلوم، خاندانهاي حسيني مرعشي حائري شهرستاني در کربلا، نجف، تهران، مشهد و قم و ... . 15
تاريخ وفات آمنه بيگم مشخص نيست. وي به احتمال زياد همراه خواهرانش در بقعه پدرشان ملا محمدتقي مجلسي يعني آرامگاه کنوني علامه محمدباقر مجلسي مدفون هستند که تا مدتي قبل در قسمت شمال غربي بقعه علامه مجلسي، آثار قبر چند زن قابل مشاهده بود که يکي از آنها به نام آمنه بيگم شهرت داشت که متأسفانه در تعميرات اخير اطراف بقعه از روي جهالت آثار آنها از بين رفت. 16
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. عمر رضا کحاله، اعلام النساء في عالمي العرب و الاسلام، المطعبه الثانيه، دمشق، المطبعه الهاشميه، 1379 هجري قمري، ج 1، ص 9 .
2. محمدقاسم هاشمي، «گوهري از خاندان مجلسي، آمنه بيگم چشمه جوشان علم و دين»، فرهنگ اصفهان، شماره 5 و 6، بهار و تابستان 76 .
3. نهله غروي نائيني، «زنان ايراني و نقش آنان در گسترش حديث و علوم آن»، تحقيقات علوم قرآن و حديث، سال اول، شماره 1، 1383 .
4. حسين نوري طبرسي، فيض قدسي زندگي‌نامه علامه مجلسي، ترجمه سيد جعفر نبوي، چاپ اول، تهران، شرکت انتشارات علمي و فرهنگي، 1374، ص 209 .
5. همان، ص 209 و 210 .
6. ذبيح‌الله محلاتي، رياحين‌الشريعه، چاپ پنجم، تهران، دارالکتب الاسلاميه، 1368 ، ج 3، ص 329 .
7. حسين نوري طبرسي، ص 210 .
8. محمدحسن رجبي، مشاهير زنان ايراني و پارسي‌گوي از آغاز تا مشروطه، چاپ اول، تهران، انتشارات سروش، 1374 ، ص 8 و 9 .
9. کتاب قواعدالاحکام که به قواعد علامه مشهور است يک دوره فقه استدلالي شيعه اماميه است از بحث طهارت تا ديات که توسط علامه حلي نگاشته شده است.
10. الفيه في نحو مجموعه 1000 بيت شعر عربي و 71 باب در بيان قواعد علم نحو به بحر رجز است که سراينده آن جمال‌الدين ابوعبدالله معروف به ابن مالک مي‌باشد.
11. بنفشه حجازي، ضعيفه بررسي جايگاه زن ايراني در عصر صفوي، تهران، قصيده سرا، 1381. ص 48 و 49 .
12. نهله غروي نائيني، پيشين.
13. ذبيح‌الله محلاتي، ج 3، ص 329 .
14. احمد بن محمدعلي بهبهاني، مرآت‌الاحوال جهان‌نما، به اهتمام علي دواني، چاپ اول، تهران، انتشارات اميرکبير، 1370. صص 140-130؛ مصطفي اجتهادي (سرپرست)، دايره‌المعارف زن ايراني، تهران، بنياد دانشنامه بزرگ فارسي، 1383. ج 1، ص 50 .
15. محمدقاسم هاشمي، پيشين .
16. همانجا.
منابع :
1. اجتهادي، مصطفي (سرپرست). دايرة‌المعارف زن ايراني، ج 1، تهران، بنياد دانشنامه بزرگ فارسي، 1383 .
2. بهبهاني، احمد بن محمدعلي. مرآت‌الاحوال جهان‌نما، به اهتمام علي دواني، چاپ اول، تهران، انتشارات اميرکبير، 1370 .
3. حجازي، بنفشه. ضعيفه بررسي جايگاه زن ايراني در عصر صفوي. تهران، قصيده سرا، 1381 .
4. رجبي، محمدحسن. مشاهير زنان ايراني و پارسي‌گوي از آغاز تا مشروطه، چاپ اول، تهران، انتشارات سروش، 1374 .
5. کحاله، عمر رضا. اعلام النساء في عالمي العرب و الاسلام، ج 1، المطعبه الثانيه، دمشق، المطعبه الهاشميه، 1379 هجري قمري.
6. محلاتي، ذبيح‌الله. رياحين‌الشريعه، ج 3، چاپ پنجم، تهران، دارالکتب الاسلاميه، 1368.
7. نائيني، نهله غروي. «زنان ايراني و نقش آنان در گسترش حديث و علوم آن»، تحقيقات علوم قرآن و حديث، سال اول، شماره 1 ، 1383 .
8. نوري طبرسي، حسين. فيض قدسي زندگي‌نامه علامه مجلسي، ترجمه سيد جعفر نبوي، چاپ اول، تهران، شرکت انتشارات علمي و فرهنگي ، 1374.
9. هاشمي، محمدقاسم. «گوهري از خاندان مجلسي، آمنه بيگم چشمه جوشان علم و دين»، فرهنگ اصفهان، شماره 5 و 6، بهار و تابستان 76 .
