موسسه
مطالعات تاريخ
معاصر ايران (مقالات) WWW.IICHS.ORG
محمدجعفر چمنکار
ايران همزمان با سياست جديد منطقه‌اي در آغاز دهه 1970م، و افزايش بي‌سابقه بهاي نفت به گونه‌اي بي‌سابقه و جنون‌آسا به خريد مجموعه‌اي رنگارنگ و گوناگون از جديدترين و گران‌ترين توليدات نظامي کشورهاي مختلف پرداخت. امريکا همگام با دکترين نيکسون مؤثرترين منبع تأمين اين نيازها بود. بي‌ترديد، امريکا، ارتش و ميليتاريسم، از مهم‌ترين عوامل تعيين‌کننده در سياست خارجي ايران بين سال‌هاي 78-1970م بودند. 1
امريکا که از پايان جنگ بين‌الملل دوم، فعاليت مستشاران نظامي خود را با هدف ايجاد ساختاري نوين در ارتش ايران تمديد کرده بود، 2 به مرور با درک اهميت راهبردي ايران در طول جنگ سرد، تسلط خود را بر سازمان نظامي آن افزايش داد که اوج آن در دوران رياست جمهوري آيزنهاور و راهبرد او در مقابله با شوروي، تحت لواي دفاع از پيرامون و عضويت ايران در پيمان سنتو بود. 3
در 30 و 31 ماه مه 1972 / 10 و 9 خرداد 1351ش، ريچارد نيکسون و هنري کيسينجر پس از بازگشت از سفر به شرق اروپا، مذاکرات بسيار مهمي را درباره آينده ارتش و خريدهاي تسليحاتي ايران در تهران با شاه انجام دادند. بر اساس اين مذاکرات، ايران مجاز به خريد هر نوع سلاح نظامي، غير از ادوات اتمي ز زرادخانه‌هاي امريکا شد. همچنين، هر گونه گرفتاري‌هاي اداري سد راه توسعه همکاري‌هاي نظامي با ايران، بايد رفع مي‌شد. 4
در ژوئن 1972م / 25 خرداد 1351، هنري کيسينجر يادداشتي به وزارت دفاع و خارجه امريکا فرستاد و در آن، رئوس مطالب تعهد فروش اسلحه به ايران را که نيکسون در ماه مه به شاه داده بود، متذکر شد. سپس در 25 ژوئيه در يادداشتي فوق‌العاده به همان مقامات چنين عنوان کرد که رياست جمهوري بار ديگر مقدر مي‌دارد که طبق معمول در خريدهاي نظامي، اهميت نخست به درخواست ايران داده شود و اگر دولت ايران تصميم به خريد جنگ‌افزار داشت، فروش تجهيزات امريکايي با در نظر گرفتن نزاکت و موقع‌شناسي و در زمان مناسب و مقتضي، تشويق و راهنمايي‌هاي فني مربوط به آن جنگ‌افزارها به آنها داده شود. 5
اين فرامين، ايران را به طور قابل ملاحظه‌اي از روند نظارت وزارت دفاع و وزارت خارجه امريکا بر فروش اسلحه معاف کرده، جايي براي هيچ‌گونه اظهارنظر مؤثر مأموران سازمان‌هاي مربوطه، باقي نگذاشته بود. 6 دانيل برجين 7 ــ تاريخ‌نگار برجسته و پژوهشگر در امور خاورميانه ــ با اشاره به اين موضوع مي‌گويد:
نيکسون و کيسينجر، سياست چک سفيد را در قبال شاه اتخاذ کردند و دست او را براي خريد سيستم‌هاي نظامي امريکا، حتي پيچيده‌ترين تسليحات ــ به شرط آنکه هسته‌اي نباشد ــ باز گذاشتند که بخشي از راهبرد دو ستون بود. 8
در نتيجه، هزينه‌هاي نظامي ايران سير صعودي پيمود. در سال 1349ش 88 ميليون دلار ــ 1350، 065/1 ــ 1351، 375/1 ــ 1352، 525/1 ــ 1353، 68/3 و در سال 1354 به رقم خيره‌کننده 325/6 ميليارد دلار رسيد و درصد افزايش سالانه مخارج نظامي از هفده درصد در 1349 به چهل و يک درصد در سال 1354 افزون گشت. 9 در سال 1355-1976م، هزينه‌هاي نظامي ايران با احتساب جمعيت و سوابق جنگي، از چين، برزيل، اسرائيل و انگلستان به عنوان قدرتمندان جهاني بسيار بيشتر بود. 10
در تجهيز شتاب‌آلود ايران به تجهيزات فوق مدرن از طرف امريکا و اروپا، گاه محصولاتي خريداري شد که هنوز در مرحله طراحي قرار داشت و به خط توليد نرسيده بود. به عنوان نمونه، تانک‌هاي فوق مدرن چيفتن 11 ساخت انگلستان که به ايران تحويل داده شد، حتي از تعداد تانک‌هاي کشور سازنده آن نيز بيشتر بود 12 و يا جنگنده‌هاي پيشرفته اف ـ 14 که ايران از سال 1353/1974 از آن استفاده کرد، همزمان هر ماه پنج يا شش فروند از آن نيز به نيروي دريايي و هوايي امريکا داده مي‌شد و هنوز به مرحله توليد انبوه، امتحان بازدهي و قابليت کامل خود نرسيده بود. 13
ارتش ايران در سه بخش زميني، هوايي و دريايي شکل گرفت. نيروي زميني مرکب از دويست و پنجاه و پنج هزار نفر بود که با چهار لشکر زرهي و چهار لشکر پياده‌نظام و چهار تيپ مستقل، شامل تيپ پياده‌نظام، تيپ زرهي، تيپ هوابُرد و تيپ نيروهاي ويژه سازماندهي شده بود. در نيروي زميني، هزار و نهصد و ده دستگاه تانک خدمت مي‌کرد که شامل هشتصد تانک چيفتن، چهارصد و شصت تانک ام 60، چهارصد تانک ام 47و دويست و پنجاه تانک اسکورپيون 14 بود. به علاوه، تجهيزات مدرني در قسمت ترابري، توپخانه و پدافند هوايي و زميني، شامل هزار و دويست فروند موشک‌هاي ضد هوايي و ضد تانک AAA، ASM-r و هاوک قرار داشت. نيروي زميني، همچنين داراي نهصد و پنجاه فروند ابزار پروازي، به ويژه هلي‌کوپترهاي هوانيروز از انواع -250OH، -1UH، -17VH کبري و -47CH شينوک بود. 15
پايگاه‌ها و سازمان آموزش هلي‌کوپتري و هواپيمايي ايران، به ويژه در اصفهان از پيشرفته‌ترين نوع خود در جهان و پس از امريکا، برترين در سطح کشورهاي مختلف بود. چنان‌که مرکز آموزش هوانيروز در زميني به مساحت سه ميليون مترمربع به همراه بيست و پنج دستگاه ساختمان فرعي تأسيس شد و تنها پارکينگ هلي‌کوپترهاي آن هفتاد هزار مترمربع وسعت داشت. 16
نيروي دريايي در سياست خارجي ايران نقش بسيار مهمي ايفاء مي‌کرد. بر اساس دکترين نيکسون، محدوده فعاليت امنيتي ايران از خليج فارس فراتر بود و قسمت‌هايي از آب‌هاي درياي عمان و اقيانوس هند را نيز در بر مي‌گرفت. ايران به منظور تقويت هرچه بيشتر نيروهاي خود در درياي عمان و اقيانوس هند به تأسيس پايگاه دريايي و هوايي بسيار پيشرفته در کنارک چابهار با هزينه هشتصد ميليون دلار مبادرت ورزيد. 17 پايگاه کنارک بعد از مرکز دريايي امريکا در جزيره ديگوگارسيا اقيانوس هند، بزرگترين و مجهزترين بود. 18
کارکنان نيروي دريايي بالغ بر بيست و پنج هزار نفر بود و مجموعه‌اي از کشتي‌هاي رزمي همچون ناوهاي موشک‌انداز آرتميس 19 با موشک‌هاي سام 20، ببر و پلنگ با موشک‌هاي سام و يک هلي‌کوپتر، چهار کشتي با موشک‌هاي 2MK، SSM و سام، چهار رزمناو و بيست قايق گشتي نُه و ده تُني، هفت قايق گشتي بزرگ، دوازده قايق تهاجم سريع، موشک‌هاي هارپون 21، کشتي‌هاي مين‌روب و تدارکاتي، دوازده هواپيما -27F-4
و پنجاه هلي‌کوپتر تهاجم و امدادي دريايي، اين نيروي دريايي را بسيار کارآمد مي‌ساخت. 22 ضمن آنکه مجموعه کامل و گسترده‌اي از کشتي‌هاي آب و خاکي موسوم به هاورکرافت 23 در نيروي دريايي ايران، نقش بسيار مهمي را ايفاء مي‌کرد. 24 نيوزويک 25 طي مقاله‌اي با اشاره به اين موضوع نوشت :«شاه بزرگترين ناوگان هاورکرافت جهان را برپا ساخته است که توانايي مستقر ساختن يک گردان نظامي را در ظرف بيست و پنج دقيقه در ساحل متعلق به اعراب دارد». 26
ايران همچنين، در صدد دستيابي به زيردريايي و ناوشکن‌هاي عظيم و قوي‌تر بود. شاه در مصاحبه‌اي در سال 1352ش / 1973م اظهار کرد: «در دو سال آينده با ورود جنگنده به نيروي دريايي، قدرت آن افزوده خواهد شد و تنها به اضافه کردن چند ناوچه موشک‌انداز به سي ناوچه امروز، اکتفا نخواهد شد». 27
شاه که اشتياق فراوان داشت، شخصاً و با لباس سرفرماندهي نيروي دريايي ايران در مانورهاي خليج فارس و درياي عمان شرکت کند، 28 در يک مصاحبه در سال 1354ش / 1975م اعلام کرد «نيروهاي ما در خليج فارس، اکنون ده برابر شده و بيست برابر نيرويي است که قبلاً بريتانيا در خليج فارس داشت». 29 با اين تفاسير، بودجه نيروي دريايي که در سال 47-1342ش / 68-1963م تنها پنج و نيم ميليون دلار بود، در سال 52-1347 / 73-1968م به پنجاه و پنج ميليون دلار و بين 57-1352 / 78-1973م به مبلغ 200/1 ميليون دلار افزايش يافت. 30
مجله دفاع ملي فرانسه در تلاش براي بررسي علل گسترش بي‌سابقه نيروي دريايي ايران در فوريه 1976م طي مقاله‌اي نوشت:
ساختمان پايگاه‌هاي دريايي در بندرعباس و چاه‌بهار در حوالي مرز پاکستان و افزايش چشمگير نيروي دريايي و هوايي، نشانه‌اي از تلاش ايران در پر کردن خلاء قدرت پس از خروج بريتانيا از خليج فارس است.
نيروي هوايي در بين دو نيروي نظامي ديگر، بيشترين رشد را داشت. بالغ بر صد هزار نفر پرسنل و چهارصد و شصت هواپيماي گوناگون در اختيار اين نيرو بود که شامل صد و نود فروند فانتوم 4 - F، 31 صد و هفتاد فروند بمب‌افکن 5 ـ F و هفتاد و نه فروند جنگنده بسيار پيشرفته رهگير A14 - F تامکت 32، سيزده فروند بوئينگ 707 33 و نه فروند بوئينگ 747 مخصوص سوخت‌رساني هوايي و انواع و اقسام هواپيماهاي حمل و نقل 130 ـ C و امدادي کوچک و بزرگ، صد و پنجاه و يک فروند هلي‌کوپتر و موشک‌هاي پيشرفته راپير، 34 تايگر، 35 فونيکس، 36 سايندويندر، 37 اسپرو، 38 ماوريک، 39 کندر،40 تام‌هوگ 41 و... مي‌شد. 42 مجموعه‌اي از شرکت‌هاي امريکايي چون نورث‌روب، 43 لاکهيد، 44 جنرال الکتريک، 45 گرونمن46 و بل، 47 صنايع نظامي هوايي را تجهيز و نگهداري مي‌کردند. 48
ايران علاوه بر امريکا از انگلستان، شوروي، آلمان و اسرائيل نيز خريدهاي تسليحاتي داشت. چنان‌که شاه در گفت‌وگويي با شبکه N.B.C امريکا صريحاً اعلام کرد که اگر ايالات متحده سلاح‌هاي خود را محدود کند، مطمئناً آن را از کشورهاي ديگر جهان تأمين خواهد کرد. 49
ايران از انگلستان، تانک‌هاي پيشرفته چيفتن و سيستم‌هاي موشکي تايگر و راپير را خريداري نمود. شاه به هنگام سفر خود به لندن در تير ماه 1351 در پاسخ به خبرنگاران در مورد خريدهاي نظامي خود از انگلستان گفت: «ما سراغ بهترين‌ها مي‌رويم، مثلاً چيفتن. ما دو نوع موشک از نوع تايگر کت و سي‌کت را از انگلستان خريده‌ايم و اکنون موشک‌هاي راپير هدف ما است». 50
شوروي از سال 1966م، فروش تسليحات به ايران را آغاز کرد و تا 1970 در حدود سيصد و چهل و چهار ميليون دلار تجهيزات نظامي به فروش رسيد 51 که بر اساس موافقتنامه اکتبر 1970 مسکو، پانصد و پنجاه ميليون دلار جنگ‌افزار جديد، شامل نفربر و موشک‌هاي PC و سام V نيز بر آن افزوده شد. 52
اسرائيل در ضمن برنامه نفت در برابر اسلحه، در نيمه دهه 70م، قرارداد صدور يک ميليارد دلار جنگ‌افزار به ايران را اجرا مي‌کرد و علاوه بر آن، وظيفه تجهيز وسايل الکترونيکي و ضد موشکي تا تعمير هواپيما و وسايل جنگ‌هاي چريکي را براي ايران انجام مي‌داد. 53
بررسي ساختار نظامي و سير صعودي خريدهاي نظامي ايران، چند نکته را مشهود مي‌سازد:
1. تجهيز ارتش ايران در راستاي سياست منطقه‌اي نيکسون
ارتش ايران با حمايت بي‌دريغ امريکا به تجهيزات نظامي بسيار پيشرفته‌اي مجهز شد که دستيابي به آن، براي بسياري از دولت‌هاي هم‌پيمان واشنگتن، مشکل و يا حتي غيرممکن مي‌نمود. در حقيقت، تسليحات دريافتي ايران از نظر حجم، مقدار و فن‌آوري در ميان تمامي کشورهاي عقب‌مانده، نظير نداشت 54 و رابطه وابستگي به امريکا به هيچ‌يک از کشورهاي جهان سوم اجازه نداده بود که به اندازه و به شکل ايران در مدت کوتاهي به يک قدرت عمده نظامي منطقه‌اي مبدل شود. 55
در يکي از گزارش‌هايي که در کميته روابط خارجي سناي امريکا مطرح شد، با اشاره به همين موضوع آمده بود که تصميم رياست جمهوري مبني بر فروش هر نوع سيستم نظامي که ايران مي‌خواهد، تاکنون براي يک کشور غيرصنعتي، بي‌سابقه بوده است. 56
نکته قابل تأمل در اين مقوله اين است که ايران تا دوره رياست جمهوري نيکسون نمي‌توانست هر سلاحي را که خود تعيين مي‌کرد، به دست آورد.
جرج بال 57 ــ معاون اسبق وزارت خارجه امريکا در اين زمينه گفته بود:
از سال 1953م / 1332ش، که شاه به قدرت بازگشت، تا سال 1972م / 1351ش، ما او را به طور کامل تحت نظارت داشتيم. اين ما بوديم که مي‌گفتيم شما به فلان سلاح احتياج داريد يا نداريد.
اما در ژوئيه 1972م / 1351ش، ريچارد نيکسون رسماً به وزارت دفاع و امور خارجه امريکا ابلاغ کرد که دولت ايران، انواع سلاح‌هاي مورد نياز را خود تعيين خواهد کرد. 58 بدين ترتيب، سيل جريان تجهيزات نظامي فوق مدرن با هزينه هنگفت به ايران سرازير شد و در مدت کوتاهي آن را به يکي از قوي‌ترين سازمان‌هاي رزمي جهان تبديل کرد.
2. اشتهاي سيري‌ناپذير شاه در جمع‌آوري تسليحات جنگي
علاقه فزاينده شاه در گردآوري کلکسيوني رنگارنگ از انواع جنگ‌افزار، از ديگر نکات مشخص در بررسي سياست نظامي و امنيتي دولت پهلوي است. شاه صريحاً در سخنراني‌ها و مصاحبه‌هاي داخلي و بين‌المللي، اشتياق وافر خود را در به دست آوردن تسليحات عيان مي‌ساخت و يا در حقيقت، به آن مباهات و فخر مي‌ورزيد. به طوري که مصاحبه وي با خبرنگار روزنامه اشپيگل در سال 1353 چنين واقعيتي را به روشني هويدا مي‌سازد:
خبرنگار ــ شما بزرگترين خريدار اسلحه امريکا به شمار مي‌آييد و ساليانه در حدود چهار ميليارد دلار به اين امر اختصاص مي‌دهيد.
شاه ــ بله. مخصوصاً براي نيروي هوايي
خبرنگار ـ شما هشتاد فروند اف 14 و پانصد فروند هلي‌کوپتر نيز به امريکا سفارش داده‌ايد؟
شاه ــ فعلاً
خبرنگار ــ هشتصد دستگاه تانک چيفتن نيز سفارش داده‌ايد؟
شاه ــ فعلاً!؟ 59
و يا در گفت‌وگويي با آرنو دوبرچگويو ــ سردبير مجله نيوزويک ــ گفت:
ما اکنون، هشتاد فانتوم داريم که هر کدام دو و نيم ميليون دلار ارزش دارد و صد هواپيماي ديگر دريافت مي‌کنيم که بهاي آنها هر کدام، پنج ميليون دلار است و در نتيجه، شمار آنها به تدريج به سيصد فروند مي‌رسد. با داشتن پنجاه هواپيماي -130C، پنجاه فروند هواپيماي ديگر هر کدام به قيمت دو و نيم تا پنج ميليون دلار نيز سفارش داده‌ايم. ما هفتصد فروند هلي‌کوپتر، ازجمله دويست و بيست فروند توپ‌دار آن را سفارش داده‌ايم که ارزش آنها پانصد ميليون دلار خواهد بود. ما هشتصد دستگاه تانک چيفتن را از انگلستان خريداري مي‌کنيم که براي ما چهارصد و هشتاد ميليون دلار تمام خواهد شد و به برنامه مدرنيزه کردن چهارصد تانک ام ـ 47 و چهارصد و شصت تانک ام ـ 60 اقدام خواهيم کرد. اين امر به ما کمک مي‌کند که داراي يک نيروي زرهي با هزار و هفتصد دستگاه ماشين جنگي باشيم. اندازه نيروي دريايي ما دو برابر خواهد شد و هم‌اکنون، اين نيرو داراي بزرگترين ناوگان هاورکرافت است. بندر چابهار به بزرگترين پايگاه دريايي و هوايي در اقيانوس هند تبديل خواهد شد. ما همچنين، بمب‌هاي اسمارت 60 ليزري و تلويزيوني را دريافت کرديم. ما هر گونه سلاح غير اتمي را که امريکا در اختيار دارد، دريافت مي‌کنيم. 61
شاه به هنگام ديدار خود از واشنگتن و ملاقات با فورد 62 ــ رئيس جمهور امريکا ــ در ارديبهشت ماه 1354 نيز بر سياست نظامي خود تأکيد ورزيد:
ما جز سلاح‌هاي اتمي، هرچه را که نياز داشته باشيم، خواهيم خريد. ما داراي پيشرفته‌ترين نيروهاي مسلح در جهان خواهيم شد؛ زيرا به آن نياز داريم و اين نيروها به هر سلاحي جز اسلحه اتمي مجهز خواهند شد. 63
و يا در مراسم فارغ‌التحصيلي گروهي از دانشجويان دانشگاه پدافند ملي، خطاب به آنان گفت :«ما اسلحه لازم غيراتمي، آن هم از بهترين نوع آن را به شما خواهيم داد». 64
ميزان خريدهاي نظامي ايران، گاه حتي سياستمداران امريکا را نيز از عواقب آن به وحشت مي‌انداخت؛ چنان‌که کميته روابط خارجي سناي امريکا در ژوئيه 1976م / تيرماه 1355ش، با هشدار خطرات صادرات گسترده جنگ‌افزار، عنوان کرد که ايران قادر به جذب اين مقدار اسلحه که در سطح بالاي استاندارد جهاني قرار دارد، نيست. 65