علل زوال زودهنگام كاغذ نشريات و شيوه‌هاي احياء مجدد آن

Journal Paper Rottenness; Causes and Restoration Methods

زهره مرادخاني

     كشور ما به لحاظ داشتن « مكتوب»هاي فراوان، اسناد بايگاني و آثار گرافيكي داراي ميراث چشمگيري مي‌باشد. متأسفانه آلودگي روزافزون محيط، شرايط نامناسب نگهداري، كاربرد مواد اوليه با كيفيت پايين (كاغذهاي اسيدي و شكننده) و... باعث از بين رفتن شمار زيادي از اين آثار شده و اگر به اين امر توجه كافي نشود خطر جدي ميراث مكتوب ما را تهديد مي‌كند.

      به منظور آشنايي بيشتر به بررسي برخي از جنبه‌هاي تخريبي كاغذ مي‌پردازيم. عوامل شيميايي، فيزيكي و بيولوژيكي مي‌توانند باعث از بين رفتن يك كاغذ شوند. آنچه كهنگي طبيعي كاغذ ناميده شده، اصولاً نتيجه تأثيرات آهسته و تدريجي عوامل مخرب فيزيكي و شيميايي است.

      حالت اسيدي يا قليايي كاغذ داراي اهميت بسزايي مي‌باشد. كاغذهاي اسيدي عمر كوتاهتري دارند زيرا اسيد به الياف كاغذ كه از « ملكولهاي بسپار» سلولز درست شده، حمله مي‌كنند و موجب قطع بعضي از اتصالات اين « زنجير بسپار» مي‌شود. حالت اسيدي همچنين باعث خنثي‌سازي مواد افزودني خشك‌ كننده كه در چاپ ليتوگرافي به كار مي‌رود، مي‌شود. زوال كاغذ توسط اسيد از پيدايش سايه‌هاي زرد رنگ بر روي كاغذ نمايان مي‌شود.

(شكل 1) سايه‌هاي زرد رنگ اسيدي كاملاً مشخص مي‌باشد

      در نقاط اسيدي كاغذ ترد و شكننده شده و با كوچكترين تماس تغيير شكل داده و خرد مي‌شود. (اشكال 5-2)

(شكل 2)

(شكل 3)

(شكل 4)

(شكل 5)

      در اشكال 4 و 5 آثار تخريب فيزيكي و شيميايي به خصوص اسيدي شدن روي صفحات يك روزنامه قديمي مشاهده مي‌شود.

      منابع اصلي اسيد موجود در كاغذ عبارتند از دي اكسيد گوگرد موجود در هواي آلوده، ليگنين (C41H32O6) آهارهاي راتيانه و زاج KAL(SO4)2.12H2o (كه در سيستم‌هاي كاغذسازي براي كنترل PH و به عنوان يك منبع آلومين براي رسوب دادن آهار و رزين به عنوان يك عامل نگهدارنده مصرف مي‌شود)، باقي مانده مواد شيميايي سفيدكننده، مركب مازو و آهن و انتقال اسيد از مواد ديگر.

     به منظور جدا كردن راتيانه از خمير كاغذ از زاج استفاده مي‌كنند. فعل و انفعالات اسيدي زاج و اكسيداسيون راتيانه سبب تيرگي رنگ و شكنندگي بسياري از كاغذهاي ماشيني مي‌شود از اين رو مي‌توان زاج را يكي از عوامل پيدا شدن مواد اسيدي بر كاغذ برشمرد.

     در كارخانه‌ها كاغذ را به جهت اطمينان از نبودنِ مواد سفيدكننده ته‌نشين شونده كنترل كيفي مي‌كنند در صورتي كه مواد ناخالص كاملاً از خمير كاغذ گرفته شود و از كاغذ به صورت صحيح استفاده شود پس از گذشت زمان بسيار،  تميز و سالم باقي مي‌ماند.

      از راههاي مقابله با مشكل اسيدي شدن، توليد كاغذهاي قليايي مي‌باشد، يعني كاغذهايي با PH=7 يا بالاتر. امروزه توليد اين كاغذها رو به فزوني گذاشته زيرا از جهت اقتصادي مقرون به صرفه است و به لحاظ كيفيت و تأثير آلودگي محيط زيست مناسب ‌تر مي‌باشد. رنگدانه‌ها به ويژه كربنات كلسيم از لحاظ اقتصادي از الياف سلولزها ارزانتر هستند و كاربرد بيشتر كربنات كلسيم يعني توليد بيشتر كاغذ با دوام.

       در ايالات متحده در سال 1985 استانداردي براي تهيه كاغذ تدوين و تصويب شده است كه تعيين‌كننده معيارهايي براي دوام كاغذ بدون پوشش است. كاغذهايي كه با اين استاندارد تهيه شوند چند صد سال تحت شرايط معمولي دوام خواهند داشت. در اين استاندارد همچنين توصيه شده است كه با آوردن جمله يا علامتي ويژه در پشت صفحه عنوان كتاب و در محل مربوط به اطلاعات حق مؤلف، به دوام يا غيراسيدي بودن كاغذ اشاره شود.

       مطبوعات بخش عمده‌اي از فرهنگ مكتوب يك ملت را تشكيل مي‌دهند و ضمن اينكه آيينه زمان خويشند، تأثير بسزايي نيز در ايجاد و جهت دهي به تحولات اجتماعي، سياسي، اقتصادي و فرهنگي زاد و بومشان دارند. جوامع مختلف براي بقا و مصون ماندن در برابر امواج پر تلاطم برخورد فرهنگها، لازم است ضمن پذيرش و همسويي با اين دگرگونيها، ميراث فرهنگي خويش را حفظ و ابقا نمايند.

       براساس تحقيقات انجام شده نخستين مطبوعات فارسي زبان در هندوستان منتشر شده است. انتشار اولين روزنامه در ايران را به ميرزا صالح شيرازي در زمان حكومت پرآشوب محمدشاه نسبت مي‌دهند، اين روزنامه در حدود 22 تا آخر ماه رمضان سال 1252هـ . ق انتشار يافت.

       به دليل استفاده از كاغذ نامرغوب و ارزان قيمت در مطبوعات، بسياري از اين نوع اسناد در آرشيوها در وضعيت بسيار وخيمي قرار دارند و فراهم كردن شرايط مطلوب و مساعد به منظور سهولت در امر جابه جايي و نگهداري آنها مستلزم انجام مرمتهاي جزئي و غيره مي‌باشد. علاوه بر چنين مراقبتهايي، مطبوعاتي كه ممكن است در اثر قرار گرفتن در معرض شرايط جوي نامساعد خسارت ديده باشند و يا با آفات و حشرات صدمه ديده باشند نيز به توجه و مراقبت گسترده نياز دارند.

       براي روشن شدن بهتر مطلب كارهاي مختلف روي يك نمونه روزنامه قديمي از ورود به واحد مرمت تا انجام را مورد بررسي قرار مي‌دهيم: اين روزنامه با نام حبل‌المتين به شماره 1311 به تاريخ 2 ارديبهشت 1309هـ . ش به مديريت جلال‌الدين حسيني كاشاني منتشر شده است. حبل‌المتين نخستين روزنامه‌اي است كه بعد از اعلام مشروطيت توقيف شد و نوع آن سياسي، اقتصادي، اجتماعي، خبري بود. به طور كلي در سه دوره انتشار آن سي و دو بار توقيف شد.

       اين روزنامه (اشكال 4 و5) در حالت اوليه داراي تخريب فيزيكي و شيميايي بالايي بود. و از لحاظ ظاهري تخريب بيولوژيكي در آن مشاهده نشد ولي براي حصول اطمينان بيشتر نمونه‌برداري بيولوژيكي از آن انجام شد. منشأ قارچ يا باكتري، مي‌تواند به جهت عفونت ابتدايي به دليل آلوده شدن كاغذ به قارچ در هنگام ساختن خمير آن روي دهد و يا عفونت ثانوي كه بعد از زمان ساخت مواد اوليه كاغذ، ميكروارگانيسم‌ها به آن حمله مي‌كنند، باشد. در بيشتر مواقع مي‌توان قارچ يا باكتري را به صورت لكه‌هاي صورتي، سياه و يا زرد رنگ روي كاغذ مشاهده نمود.

 (شكل 6)عفونت ظاهري كاغذ كه با چشم غيرمسلح قابل رؤيت است

      براي شناسايي نوع قارچ حمله‌كننده به كاغذ مي‌توان با طي مراحل بيولوژيكي قارچ كشت داده شده را در زير ميكروسكوپ شناسايي نمود. در اشكال 7 و 8 دو نمونه قارچ كاغذ مشاهده مي‌شود.

(شكل 7)   تصوير قارچ كلادوسپوريوم

(شكل 8)   تصوير قارچ آسپرژيلوس

      با توجه به نوع قارچ شناسايي شده مي‌توان نوع ماده ضدعفوني كننده آن را انتخاب نمود. از روشهاي متداول آفت‌زدايي مي‌توان دود دادن، سمپاشي، بخور دادن، آغشته كردن و ... را نام برد.

      بعد از طي مراحل يادشده سند وارد لابراتوار شيمي مي‌شود كه عمليات طي شده روي سند مذكور به طور خلاصه به صورت زيرنويس شرح داده مي‌شود.

(شكل 9)  گرد و غبار سند با قلم مو يا برس نرم در زير هود گرفته مي‌شود

(شكل 10) PH  سند به وسيله كاغذ PH متر اندازه‌ گيري مي‌شود

(شكل 11)  PH كاغذ در حدود 5 تخمين زده مي‌شود

(شكل 12)  PH=5.12 با PH متر ديجيتالي

(شكل 13)  پاكسازي با پودر پاك كن

(شكل 14)  لكه‌بري

 با محلولهاي شيميايي مناسب لكه‌هاي موجود بر روي سند تا حدودي از بين مي‌روند

(شكل 15)  اسيدزدايي كاغذ

         براي پايين آوردن درجه اسيديته كاغذ در اين سند از روش غوطه‌وري در هيدروكسيد كلسيم استفاده مي‌شود. به منظور برطرف كردن زردي كاغذ و از بين بردن لكه‌هايي كه طي مراحل قبل از بين نرفته‌اند مي‌توانيم از پرمنگنات پتاسيم و اسيد اكزاليك استفاده كنيم.

(شكل 16) تهيه محلول اسيد اكزاليك

(شكل 17) به حجم رساندن پرمنگنات پتاسيم

(شكل 18) به كمك ساپورت نايلوني سند داخل محلول پرمنگنات پتاسيم غوطه‌ور مي‌شود

(شكل 19) ساپورت نايلوني جدا مي‌شود

(شكل 20) تا حصول نتيجه مطلوب سند داخل محلول غوطه‌ور مي‌ماند

(شكل 21)  مجدداً به كمك ساپورت نايلوني سند از محلول پرمنگنات پتاسيم بيرون آورده مي‌شود

(شكل 22)

(شكل 23) قرار دادن داخل محلول اسيد اكزاليك

(شكل 24)  بعد از چند دقيقه زردي كاغذ داخل اسيد از بين مي‌رود

(شكل 25) به كمك ساپورت نايلوني سند را از داخل اسيد بيرون مي‌آوريم

(شكل 26)  سند به منظور شست و شوي اسيد داخل آب به كمك ساپورت غوطه‌ور مي‌شود

(شكل 27)  جدا كردن ساپورت نايلوني از سند داخل آب

(شكل 28) بيرون آوردن سند از داخل آب

       بعد از بيرون آوردن سند از داخل آب آن را با كمك ساپورت روي كاغذ خشك كن به منظور گرفتن رطوبت سند قرار مي‌دهيم.

(شكل 29)

(شكل 30)  جداسازي ساپورت

(شكل 31) سند در حال خشك شدن روي كاغذ خشك كن

(شكل 32) با مقايسه شكل 28 و 29 مي‌توان تغيير رنگ سند را قبل از سفيد كردن و بعد از آن مشاهده نمود

(شكل 33)

(شكل 34) يك نمونه ديگر از تغيير رنگ صفحات يك كتاب قبل و بعد از رنگبري

مرمت

      پس از خشك شدن سند به كمك آيرون، اتوكشي و سپس پرس مي‌نماييم تا براي مراحل مرمت آماده شود. (31 و 32)

(شكل 35)

(شكل 36)

       بعد از طي مراحل مذكور مشاهده مي‌شود كه سند در قسمتهاي زيادي داراي پارگي و ريختگي مي‌باشد. براي گرفتن درزها و پوشش اوليه ريختگي‌ها احتياج به كاغذ تيشو داريم كه در آزمايشگاه قسمت زيرين اين كاغذ، به منظور ساپورت روي سند، چسب زده مي‌شود.

(شكل 37)  تهيه چسب در لابراتوار با درصد غلظت مشخص

(شكل 38)  به كمك قلم موي مخصوص يك لايه نازك چسب به صورت يكنواخت روي شيشه مي‌كشيم

(شكل 39) پهن كردن كاغذ تيشو با ضخامت انتخابي مناسب روي شيشه چسب خورده

بعد از چند ساعت چسب كاغذ خشك شده و تيشو به راحتي از روي شيشه جدا مي‌شود (36)

(شكل 40)

(شكل 41)  با درنظر گرفتن ابعاد اوليه سند، با كاغذ تيشوي چسب خورده سند را ساپورت كامل مي‌كنيم

      قطعات جداشده از سند در شكل 42 مشاهده مي‌شود، اين قطعات بايد در محل مناسب خود قرار گيرد و به كمك آيرون به خوبي در جاي خود تثبيت شود. شكل (43)

(شكل 42)

(شكل 43)

(شكل 44)

      پس از پايان اين مرحله مشاهده مي‌شود كه سند در قسمتهايي داراي كمبود مي‌باشد. (شكل 44 و 45)

(شكل 45)

       براي پرسازي اين نواحي كاغذ مرمتي همبافت و همگن با سند را انتخاب مي‌كنيم و آن را با رنگدانه‌هاي مناسب همرنگ سند مي‌سازيم. (شكل 46 و 47)

(شكل 46)  رنگ‌آميزي كاغذ مرمتي

(شكل 47) كاغذ مرمتي پس از خشك شدن

     از قسمتهاي خالي الگوبرداري اوليه انجام مي‌دهيم (48 و 49)

(شكل 48)

(شكل 49)

(شكل 50)

      از روي الگو كاغذ مرمتي همرنگ را نمونه‌برداري مي‌كنيم و با آيرون در قسمت موردنظر تثبيت مي‌كنيم. (50)

(شكل 51)

      قسمتهاي اضافي برش داده مي‌شود و در انتها يك بار ديگر سند در زير پرس گرم قرار مي‌گيرد تا در قسمتهاي ساپورت شده كاملاً صاف و همگن شود. (52)

(شكل 52)

(شكل 53)

سند پس از مرمت و پرس (53 و 54)

(شكل 54)

      شكل 55 و 56 تفاوت سند، قبل از مرمت و بعد از مرمت را نشان مي‌دهد.

(شكل 55)

(شكل 56)

دوخت عطف ـ صحافي ـ تجليد

       صحافان و وراقان در قرون گذشته اوراق كتاب را به صورت جزء بندي (مليچه‌بندي) به يكديگر متصل و مي‌دوختند. شيوه‌هاي دوخت عطف مليچه‌ها به يكديگر متفاوت‌اند اما مرسوم‌ترين آنها كه هم اكنون نيز رايج است سه نوع مي‌باشد كه عبارتند از دو سوزنه، چهار سوزنه، درفشي. با توجه به اينكه طول عطف نشريه موردنظر بيش از 20 سانتي متر مي‌باشد دوخت چهار سوزنه براي عطف آن مناسب مي‌باشد.

(شكل 57)  بيرون آوردن نخ صحافي از داخل عطف نشريه در مرحله اوليه

(شكل 58) ادامه دوخت

(شكل 59)  عبور نخ از دوخت قبلي

(شكل 60) گره زدن نخ صحافي در انتهاي كار

ساخت جلد

     بعد از پايان كار دوخت عطف، نوبت به ساخت جلد مي‌رسد. قبل از ساخت جلد احتياج به آستر بدرقه داريم.

(شكل 61)

       آستر بدرقه به كاغذ دولايي گفته مي‌شود كه يك طرف آن به جلد چسبيده و طرف ديگر آن فقط در نزديكي عطف، به كتاب چسبيده شده باشد. (61) بعد از انتخاب كاغذ مناسب براي آستر بدرقه (اندازه آن دو برابر عرض كتاب است) آن را از وسط تا كرده و حاشيه لبه را به فاصله 2 سانت چسب مي‌زنيم.

(شكل 62)  چسب زدن آستر بدرقه

(شكل 63)

       پس از چسباندن آستر بدرقه در دو طرف كتاب، آن را زير پرس سرد قرار مي‌‌دهند. (63)

حال نشريه آماده وصل كردن جلد مي‌باشد.

       براي ساخت جلد از روكش پلاستيكي رنگي به نام گالينگور استفاده مي‌كنيم. ابتدا دو تكه مقواي مخصوص جلدسازي را به اندازه‌هاي مناسب برش داده سپس گالينگور را با چسب روي آن مي‌كشيم بعد از هر مرحله چسب كاري جلد بايد زير پرس سرد قرار گيرد.

(شكل 64)  وسايل مخصوص جلدسازي در شكل ديده مي‌شود

(شكل 65)  جلد ساخته شده

      پس از ساخت جلد، نشريه موردنظر را از طريق آستر بدرقه به جلد مي‌چسبانيم و زير پرس سرد قرار مي‌دهيم. (66)

(شكل 66)

در اشكال 67 الي 69 پايان كار مرمت و صحافي ديده مي‌شود.

(شكل 67)

(شكل 68)

(شكل 69)

        در اشكال 70 و 71 تفاوت سند قبل از ورود به لابراتوار و كارگاه مرمت و بعد از آن مشاهده مي‌شود.

پيشگيري

       حفظ و نگهداري نشريات داراي دو جنبه مي‌باشد يكي نگهداري و ديگري بازسازي و مرمت آنها. البته بر همگان واضح است كه پيشگيري هميشه بهتر از درمان است. با توجه به اين اصل توجه به نگهداري صحيح نشريات بسيار باصرفه‌تر از مرمت آنها بعد از نگهداري ناصحيح مي‌باشد. انجام اقدامات پيش‌گيرنده براي ايجاد يك محيط عاري و خالي از دشمنان مواد كاغذي و آرشيوي بسيار مفيد و نافع است. اين اقدامات شامل مواردي مثل نصب سيستم تهويه مطبوع در مخزن، ممانعت از آلودگي هوا، كنترل درجه حرارت و رطوبت، از بين بردن گازهاي سمي و گرد و غبار موجود در هواي آلوده، رعايت نظافت اماكن و مخازن به نحو احسن، كنترل و ممانعت از خطر نور آفتاب و نور مصنوعي، بهبود وضع مخازن، مراقبت و مواظبت در جابه جايي مواد و ... مي‌باشد.

منابع

 ترميم و نگهداري اسناد و مواد كاغذي، تأليف آر. سي. گوپتا، ترجمه عباسعلي عابدي استاد.

 راهنماي حفاظت، نگهداري و مرمت كاغذ، آن ليه ناروي، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم.

 كاغذ، ترجمه و تأليف عليرضا پورممتاز، شهره مدرسي تهراني.