اهميت حفاظت و نگهداري، نقش آن در ايجاد آسيب‌ها از جمله

ايجاد لكه بر روي كاغذ

The Importance of Preservation and Maintenance;

Their Role in Creating Damages like Stain on Paper

هايده خمسه

مقدمه

كاغذ به علت ماهيت طبيعي آن اگر خوب نگهداري و ذخيره نشود آسيب مي‌بيند و يكي از مهمترين اين آسيبها به صورت لكه بر روي كاغذ مشاهده مي‌شود.

لكه‌ها بر اثر عوامل متعددي ايجاد مي‌شوند و عمده‌ترين و مهمترين اين عوامل به شرح زير است:

اين لكه‌ها امكان دارد بر اثر مرمت ناصحيح مانند استفاده از چسبهاي نامناسب از قبيل چسب نواري مانند تصوير عكس شماره ت 15 – 149 ك

ت 15 – 149 ك

و گاه استفاده از سنجاقهاي فلزي كه ايجاد لكه‌هاي زنگ‌ زدگي مي‌نمايد مانند تصوير زير [عكس شماره 321-2ع] اين چنين لكه‌هايي معمولاً قابل زدايش نيستند و گاه اثر آنها در پشت عكس نيز مشاهده مي‌شود. لكه‌هاي مركب و پخش شدگي آن بر اثر فشار نامتعادل است در هنگام تحرير و پخش شدگي بر اثر وجود آب مانند تصوير زير [عكس شماره 1]

[عكس شماره 1]

[عكس شماره 321-2ع]

لكه‌هاي پوسته شده در عكسها بر اثر قرار گرفتن عكسها بر روي يكديگر و ايجاد چسبندگي في مابين آنها كه در نهايت منجر به جدا شدن پوسته آنها مي‌گردد مانند تصاوير زير [عكس شماره 2 ، 3 ، 4 و 5]

[عكس شماره 2]

[عكس شماره 3 ]

[عكس شماره 4]

[عكس شماره 5]

لكه‌هاي ناشي از پخش شدگي جوهر و مواد ظهور در هنگام چاپ عكسها مانند تصاوير زير كه در پشت و روي عكس نمايان مي‌شود [عكس شماره 6 و 7]

[عكس شماره 6 ]

[عكس شماره 7]

لكه‌هاي ناشي از نور ديدن عكسها مانند تصوير زير [عكس شماره 8]

[عكس شماره 8]

لكه‌هاي ناشي از غبارگرفتگي مانند تصوير زير [عكس شماره 9] كه زدايش چنين لكه‌اي در عكس ديگر مشابه همين غبارگرفتگي در [عكس شماره 10] مي‌باشد.

[عكس شماره 9]

[ عكس شماره 10]

و از همه مهمتر لكه آب مي‌باشد كه در اثر قرار گرفتن در محيط مرطوب بر روي كاغذ نمايان مي‌شود تأثير نفوذ آب در درون كاغذ از روي خطهاي مايل به قهوه‌اي نامنظم در محل مرطوب مشخص مي‌شود. اين لكه آب در اثر جمع شدن آهار، دوده و ناخالصيهاي كاغذ است كه به وضوح بر روي آن نمايان مي‌شود. اين چنين رطوبتهاي ايجادشده در كاغذ منشأ پيدايش لكه‌ها و آسيبهاي بيولوژي مانند رشد قارچ و كپك هستند كه اين آسيب را فاكسينگ (Foxing) مي‌نامند. فاكسينگ در اصطلاح عاميانه به معناي رنگ سوخته يا فاسدشده است در اينجا نيز اين معني صدق پيدا مي‌كند زيرا قارچها و كپكها علاوه بر ايجاد لكه موجب فاسد شدن و تخريب كامل كاغذ مي‌گردند.

ايجاد لكه بر اثر فعل و انفعالات شيميايي بين ناخالصيهاي آهن اعم از هيدروكسيد آهن و اكسيد آهن موجود در كاغذ و ساير اسيدهاي آلي رهاشده از قارچ مي‌باشد كه اين واكنش موجب لكه‌هاي قهوه‌اي رنگ بر روي كاغذ مي‌شود.

مانند تصوير زير [عكس شماره 55-2ع و اسناد شماره 11، 12، 13 و 14]

[عكس شماره 55-2ع ]

[ اسناد شماره 11، 12، 13 ]

[سند شماره 14]

زماني كه آلودگي تازه باشد فقط ساختارهاي قارچي مشاهده مي‌شود و اثري از لكه نيست، اما با گذشت زمان تغيير رنگ در كاغذ به خوبي رويت مي‌شود.

قارچها معمولاً در رطوبت بالاي 70% و در عرض 72 ساعت رشد مي‌كنند بنابر اين سرعت عملشان خيلي بالاست كه در شروع رشد آنها مي‌توان با خشك كردن محيط از ادامه رشد آنها جلوگيري كرد. اين قارچها سرانجام كاغذ را به صورت خميري فاسد درمي‌آورند. مانند تصوير زير [عكس شماره 15]

[عكس شماره 15]

نمونه ديگري از لكه آب بر روي عكس [عكس شماره 142-4-ع] نمايان است.

[عكس شماره 142-4-ع]

لكه ناشي از آتش‌سوزي در سند زير مشاهده مي‌شود [سند شماره 71-1-138ق]

[سند شماره 71-1-138ق]

لكه‌هاي رنگي كه زدايش آن نيز انجام شده [عكس شماره 5536-1-ت]

[عكس شماره 5536-1-ت]

با توجه به توضيحات فوق لكه‌ها به دو نوع كلي تقسيم مي‌شوند:

1. لكه‌هايي كه موجب انهدام سند و يا عكس نمي‌شوند و فقط تأثير بر روي زيبايي اثر دارند.

2. لكه‌هايي كه موجب انهدام سند مي‌شوند مانند لكه‌هاي سوختگي و يا قهوه‌اي شدن.

بنابر اين بررسي علت، نحوه ايجاد و چگونگي فعاليت اين لكه‌ها حائز اهميت است.

طريقه شناسايي لكه

به منظور زدايش لكه ترجيحاً آن را شناسايي نماييم. روشهاي متداول براي اين كار عبارتند از:

1. مشاهده در مقابل نور تابشي و انعكاسي

2. استفاده از معرفهاي شيميايي كه با تغيير رنگ نوع لكه را مشخص مي‌كنند.

3. مشاهده در زير ميكروسكوپ

4. مشاهده عيني لكه

بعد از شناسايي لكه مشخص مي‌شود كه آيا اين لكه قابل پاك شدن است يا خير. در بيشتر موارد ترجيح داده مي‌شود كه لكه‌ها پاك نشوند زيرا اثر تخريبي مواد سفيدكننده بر روي كاغذ بيشتر است لذا براي حفظ و زيبايي سند مي‌بايد عمل لكه‌زدايي با دقت كامل انجام شود. خلاصه‌اي از انواع لكه‌ها:

انواع لكه‌ها

لكه آب	بر اثر جمع شدن آهار و دوده و ناخالصيهاي كاغذ توسط آب به صورت خطهاي قرمز مايل به قهوه‌اي ايجاد مي‌شود.
لكه حشرات	باعث بدشكلي كاغذ مي‌شود و توسط حشرات ايجاد مي‌گردد
لكه مركب چاپ پرسي	لكه‌هاي مركب با اسيد سيتريك محلول در آب معمولاً پاك مي‌شوند
لكه مداد رنگي	طبيعت نامشخص و نفوذپذير اين نوع مركبها سبب ايجاد بدترين لكه‌ها ميشود و نياز به زدايش كامل دارد
لكه فلز	شامل لكه‌هايي مانند آهن، مس و آلياژهاي آن سرب و تركيبات آن برنز مي‌شود كه منشآ آن بيشتر آلودگي هوا و عناصر مورد استفاده در كاغذ مي‌باشد
حباب‌هاي ريز	حبابهاي ريزي هستند كه به دليل تغيير و تحول در خمير كاغذ به وجود مي‌آيند
لكه روغن	اين لكه‌ها منشأ متفاوتي دارند مانند موم پيه و غيره
فاكسينگ	اين لكه‌هاي قهو‌ه‌اي رنگ بر اثر واكنش شيميايي ميان تركيبات آهن در كاغذ و اسيدهاي آلي حاصله از فعاليت قارچ به وجود مي‌آيند
لكه سفيدكننده	اين لكه‌ها از پس‌مانده هاي مواد سفيدكننده ايجاد مي‌شوند

لكه ناشي از ميخهاي پشت قاب بر روي عكس مانند تصوير زير (تصوير شماره 157-1ع)

زدايش و پاك كردن كامل لكه‌هاي مذكور كه اكثراً بر اثر فعل و انفعالات شيميايي رخ مي‌دهد معمولاً امكان‌پذير نمي‌باشد و گاه پاك نمودن آنها با مواد سفيدكننده صدمات بيشتري وارد مي‌سازد. بنابراين جلوگيري از ايجاد چنين لكه‌هايي و حفاظت و نگهداري آن از اهميت خاصي برخوردار است. بنابر اين بحث تدابير احتياطي به شرح زير مطرح مي‌شود:

1. كنترل اوضاع و احوال اقليمي:

كنترل دما و رطوبت نسبي : شرايط دما و رطوبت نسبي كه عموماً براي نگهداري از اسناد و مدارك توصيه مي‌شود عبارت است از 18 درجه سانتيگراد و 50 تا 55 درصد رطوبت نسبي در سالن مطالعه. از لحاظ نظري دماي مخزن اسناد و مدارك را بايد در 15 درجه سانتي گراد نگه داشت ولي براي راحتي افراد تا 20 درجه سانتي گراد نيز قابل قبول مي‌باشد.

اما رطوبت نسبي بايد ثابت نگه داشته شود.

شرايط دما و رطوبت نسبي براي عكسها نيز بايد رعايت شود. رطوبت نسبي مناسب بين 50 تا 20 درصد است و درجه حرارت نيز بين c ° 15 تا c ° 25 قابل قبول است.

رطوبت خيلي زياد كاغذ را ضعيف مي‌كند و به رشد و گسترش ميكرو ارگانيسمها كه از سلولز، چسب كاغذ و يا جلد كتاب و مواد افزوده به چرم، تغذيه مي‌كند دامن مي‌زند.

حرارت بالا حتي براي مدت كوتاه باعث زرد شدن و شكنندگي كاغذ مي‌شود. تأثير دما به ويژه هنگامي زيانبار مي‌شود كه همراه رطوبت باشد.

2. كنترل نور :

در سالن مطالعه و قرائت، شدت تابش نور نبايد از 100 لوكس تجاوز كند. تعداد روشنايي در مخازن اسناد و مدارك بايد چيزي ميان 50 و 100 لوكس باشد، 150 لوكس براي عكسها و نقوش، 50 لوكس براي آب رنگ، پاستل نقاشي و تذهيب مناسب است.

به محض آنكه كاغذ در معرض نور قرار مي‌گيرد، حتي اگر بعداً در تاريكي نگهداري شود شروع مي‌كند به فاسد شدن. نور با شكستن اتصالات بين اتمها ساختار كاغذ را فرو مي‌پاشد.

بي رنگ شدن كاغذ نتيجه توامان درجه حرارت و نور محيط است. براي حفاظت در مقابل شدت نور مي‌توان در سالنها با نصب پرده كركره، نحوه تابش نور به صورت عمود بر ديوارهاي داراي پنجره و حذف تشعشعات زيانبار « اشعه فرابنفش» يا توسط شيشه‌هاي ضد اشعه فرابنفش و يا ابزار ديگر اين عمل را انجام داد. عمل ديگر را مي‌توان با محدود كردن طول مدت تابش نور و كاهش شدت نور انجام داد.

3. كنترل كيفيت هوا:

در انبارهاي بزرگ بايگاني و مخازن اسناد و مدارك جريان هوا از اهميت بسياري برخوردار است. معمولاً يك واحد تصفيه نيز در كنار دستگاه تهويه وجود دارد به عنوان مثال براي حذف ذرات جامد هوا از فيلترهاي پشم شيشه استفاده مي‌شود اثر اصلي آلودگي هوا افزايش مقدار اسيديته است.

گردگيري : با يك سرويس گردگيري حداقل يك بار در سال مي‌بايد لاي اسناد را به كمك جاروي مكنده تميز كنند. در واقع غبار روي اسناد و كتابها را نبايد جابه جا كرد، بلكه به كمك دستگاه مكنده بايد زدود.

آئروسلها كه عموماً غبار ناميده مي‌شوند، در جو مناطق صنعتي و شهري يافت مي‌شوند. اين غبارها قابليت نفوذ بسيار دارند و جاذب رطوبت‌اند و مي‌توانند به مقدار كافي آب براي كمك به رشد ميكرو ارگانيسها كه اسپر آنها در فضا وجود دارد، در خود ذخيره كنند. به اين ترتيب گرد و غبار منبعي است براي سرايتهاي بيولوژيك و همچنين منبعي است حاوي عناصر تغذيه‌كننده(به كمك تركيبات معدني و آلي كه در آن نهفته مي‌باشد)، بنابر اين گردگيري با جاروي مكنده يا استفاده از دستمالهايي از جنس كتان از صدمات مذكور جلوگيري خواهد كرد.

4. حفاظت در مقابل عوامل بيولوژيكي:

ساده‌ترين راه براي احتراز از خسارات ناشي از عوامل بيولوژيكي، جلوگيري از ورود آنها به انبارهاست. به عنوان مثال همه وروديها (در و پنجره يا روزنه جريان هوا) را بايد در برابر ورود حشرات به توري ريز يا نايلن مشبك كشيده شده روي چارچوبي مجهز كرد. همچنين از جلب حشرات بر اثر وجود غذا بايد اجتناب كرد، قاعده‌اي كه بايد از پرسنل و اربا ب رجوع رعايت كنند. نكته ديگر از تماس مستقيم دستها بر روي اسناد به خصوص عكس بايد خودداري نمود زيرا آلودگي و چربي منتقل شده از دست بر روي اسناد و عكسها منشأ تجمع ميكروارگانيسمها است. در صورت بروز چنين آسيبي بايد موارد آلوده را از ساير موارد جدا كرد.

5. محافظت در مقابل صدمات فيزيكي:

I. محافظت در برابر آتش‌سوزي : براي محافظت در مقابل آتش سوزي سيستمهاي مختلفي براي اطلاع از آتش‌سوزي وجود دارد، به عنوان مثال به كمك چشم نوري و يا به كارگيري مصالح نسوز و نصب وسايل الكتريكي بسيار مطمئن مي تو‌ان از آتش‌سوزي جلوگيري كرد.

II. مسئوليت حافظ وسايل و تجهيزات :

اعمال قواعد كلي كه بايد در كتابخانه يا انبار به اجرا درآيد از صلاحيتهاي حافظ است. به عنوان مثال كتابها را نبايد به صورت فشرده در قفسه‌ها جاي داد زيرا جلد آنها صدمه مي‌بيند و هوا به راحتي در اطراف آنها جريان پيدا نمي‌كند. همچنين وقتي مي‌خواهند كتابي بردارند ممكن است به راحتي از ميان ديگر كتابها بلغزد و همچنين قفسه‌ها و پايه‌ها نبايد زاويه‌هاي تند كه مي‌توانند به جلد كتاب صدمه بزنند ايجاد كنند. همچنن جنس آنها بايد متناسب و داراي منفذ باشد تا جريان هوا تسهيل شود.

اسناد بهتر است در جعبه‌هاي غيراسيدي بايگاني شوند و آنها را به كمك اوراق واسطه‌اي از كاغذ غيراسيدي از يكديگر جدا كرد و اسناد بزرگ را بهتر است به صورت خوابيده نگهداري كرد و در قفسه‌هاي عميق‌تر كه طبقات آن داراي فاصله زيادتري باشند قرار داد.

مهمترين مسئله قبل از چيدن اين آثار؛ بايد روي آنها را گردگيري كرد و تمام اجسام خارجي اعم از چسب، سنجاق و گيره را از آنها جدا نمود.

حتي‌الامكان از اسناد بسيار مهم كپي گرفته شود و يا در صورت لزوم از كپيهاي مجهز براي اين منظور استفاده شود. در نمايشگاهها حداكثر مهلت 30 روز براي نمايش مهلت داده شود و اين نمايش مي‌بايست مطابق با معيارهاي مربوط به درجه حرارت و رطوبت و نور باشد.

آموزش به خواننده يكي ديگر از وظايف حافظ است و تذكراتي از قبيل ممنوعيت نوشتن در كتاب خودداري از خوردن و آشاميدن در هنگام مطالعه، نحوه حمل و نقل، دستكاري كتاب جزء موارد آموزشي مي‌باشد و همچنين خواننده مي‌تواند با مشاهده و اعلام صدمات در اسناد و مدارك مديريت كتابخانه را در جريان بگذارد.

III . مسئوليت مرمتگر و صحاف

تمامي عمليات مرمت و صحافي بايد با مهارت، تخصص و تجربه صورت گيرد. استفاده از ابزار، روش و مواد مورد استفاده بسيار مهم مي‌باشد زيرا استفاده نامناسب از ابزار و مواد صدمات جبران‌ناپذيري را به همراه دارد به عنوان مثال حتي اگر استفاده از نوار چسب ضروري بنمايد كاربرد آن توصيه نمي‌شود.

نتيجه‌گيري

به علت حساس بودن اسناد، مدارك و عكسها در درجه اول مي‌بايد در نگهداري، استفاده و حفاظت از آنها نهايت دقت به كار برود، زيرا صدمات وارده با توجه به توضيحات ارائه شده جبران‌ناپذير هستند.

اما در صورت مشاهده هرگونه آسيب يا لكه بر روي آثار مي‌بايست علت آن را جويا شد و سريعاً اقدامات حفاظتي از جمله، ضدعفوني، جدا نمودن مورد آسيب ديده از بقيه اسناد (در صورت بروز آسيبهاي بيولوژيكي) باز كردن هرگونه الحاقات اضافي از جمله سنجاق، گيره، چسب از روي آثار و در نهايت مرمت آنها انجام گيرد. و بيشتر سعي شود كه از اصل اسناد و مدارك استفاده نگردد و از آنها ميكروفيلم تهيه گردد و يا اسكن شود و از بدل آنها جز در موارد لزوم استفاده گردد.