 |
| ماهنامه شماره 3 - صفحه 6 |
» دروازه‌هاي دارالخلافه طهران جلال فرهمند farahmand@www.iichs.org
از وقتي چهار ديواري به وسيله انسان ساخته شد دري براي آن گمارد كه اين حريم را حفظ نمايد. هنگامي كه اين چهار ديواري بر گرد شهرها ساخته شد بالطبع حريمي وسيع براي كل ساكنان آن شهر فراهم كرد و دروازه تنها راهي بود از اين حريم بر محيط پيرامون آن چهار ديواري وسيع. محكمي و سستي در و دروازه به دليل اينكه تنها مفر اين حريم بود همواره مورد توجه و نگراني انسانهاي آن جمع بود. كلمه دروازه به دليل اهميتش در ادبيات فارسي نيز جايگاهي مهم يافته چنانكه در برخي شعرها كاربردي اصلي و گاه مجازي راه يافته است: ز هر برزني مهتري را بخواند به دروازه بر پاسبانان نشاند (فردوسي) ز دروازه شهر تا بارگاه درم بود و اسب و غلام و سپاه (فردوسي) تا هوا تازه است ايمان تازه نيست كاين هوا جز قفل آن دروازه نيست (مولوي) دروازه سراي ازل دان سه حرف عشق دندانة كليد ابد دان دو حرف لا (خاقاني) اين كلمه در ضرب المثلهاي عاميانه نيز وارد شده چنانكه اين دو ضرب المثل كاربردي زياد يافته اند: در دروازه را مي توان بست، دهن مردم را نمي توان بست يك گوش در است و يك گوش دروازه تهران قديم نيز همچون شهرهاي قديمي ايران داراي برج و بارويي بود. ظاهرا اولين برج و باروي دور تهران به فرمان شاه طهماسب صفوي به سال 964ق ايجاد شد. بنابه گفته نويسنده مرآت البلدان اين بارو شش هزار گام طول آن بود و به عدد سوره مباركة قرآن يعني صد و چهارده برج براي بارو قرار دادند. البته بايد درنظر داشت تهران پانصد سال پيش دهي بزرگ بيش نبوده است. اين برج و باروي اوليه چهار دروازه بيشتر نداشت: دروازه حضرت عبدالعظيم به سوي ري، دروازه دولاب، دروازه شميران و دروازه قزوين. البته محدوده آن زمان تهران نيز با توجه به كوچكي ابعادش چنين بود: حد شمالي خيابان اميركبير، ميدان سپه و خيابان سپه، حد شرقي خيابان ري، حد جنوبي خيابان مولوي و حد غربي خيابان وحدت اسلامي (شاهپور). ژوبر فرستادة ناپلئون به دربار فتحعلي شاه كه در سال 1221ق به تهران سفر كرد برج و باروي شاه طهماسبي را از حيث بنا متوسط ارزيابي كرده است. طبع محرم با دل شاد از پي تاريخ گفت جاودان با فر يزدان باد شهر ناصري شمال: دروازه شميران (حدود سر پيچ شميران فعلي يعني محل تقاطع خيابانهاي انقلاب و شريعتي)، دروازه دولت (محل تلاقي خيابانهاي سعدي و انقلاب) و دروازه يوسف آباد (چهارراه كالج) غرب: دروازه خاني آباد (ميدان خاني آباد در محل تلاقي خيابان خاني آباد با مولوي با خيابان شوش)، دروازه غار (فاصل بين خاني آباد و ميدان شوش)، دروازه شاه عبدالعظيم (ميدان شوش ابتداي جادة شهر ري) شرق: دروازة خراسان (ميدان خراسان)، دروازه دولاب (سه راه شكوفه) و دروازه دوشان تپه (انتهاي خيابان مجاهدين مشرف به ميدان شهدا) طبق رسم و رسومي كه ظاهرا در اين كشور سنت شده است اين بناهاي زيبا و باشكوه هزينه مشخصي جهت ترسيم و نگهداري و بازسازي نداشته اند و هر رئيس بلديه أي و هر مسئول شهري در هر يك از اين بناها دخل و تصرفي كرده است. چنانكه از عكسهاي موجود چنين به دست مي آيد كه در طول حدود هفتاد سال از تاسيس اين دروازه ها شكل و شمايل برخي از آنها تغييرات كلي نموده است كه در نهايت منجر به تخريب اين آثار گرديد. چنانكه رئيس بلديه رضاشاه يعني كريم آقا بوذرجمهري نهايتا در سالهاي 1311ش به بعد برج و باروي شهر و به دنبال آن كل دروازه هاي شهر تهران را تخريب كرد به طوري كه از چهار طرف برج و باروي تهران، چهار خيابان انقلاب، شهباز، شوش و خيابان سي متري شكل گرفت. متاسفانه در اين زمان از آن دروازه هاي چشم نواز اثري جز عكسهاي قديمي موجود نيست. عايدات دروازه ها به اجارة يك نفر بود كه همه ساله از طريق مزايده به او واگذار شده بود. به اين معني كه از طرف دولت، كه فلان مبلغ را به من بده هر كاري دلت مي خواهد با مردم بكن، رسمي ديرينه كه در تمام شئون، مانند حكومت و گمركات و هر محل درآمد انجام مي گرفت و برندگان آنها يكي از خود دولتيان و منصوبان آنان بودند و او هر دروازه را جدا جدا اجاره داده، اجاره بها دريافت مي نمود. احوال و رفتار دروازه بانان با مردم لازم به تشريح نيست و همين كه دروازه أي را اجاره نمود بايد مال الاجاره پرداخت كرده، خود نيز سود ببرند، معلوم مي كند كه با مردم بيچاره چه كرده و چه رفتاري داشته، چه اشكالتراشيها و بهانه جوييها نمود. در اياب و ذهاب هايشان چه اخاذي و كيسه بري بكنند! گاهي از بار عوارض جدا و از حيوان باركش عوارض علاحده دريافت مي كردند. ز دستت خاطري پر پيچ دارم زني گر چوب ديگر هيچ دارم! حال نگاهي به تصاوير دروازه هاي تهران قديم مي افكنيم:
دروازه قزوين تهران دروازه دولت تقابل سنت و مدرنيته دروازه شميران دروازه خاني‌آباد از بيرون شهر دروازه دولت از بيرون شهر دروازه دولت نماي داخل شهر دروازه دولاب دروازه يوسف‌آباد از بيرون شهر دروازه يوسف‌آباد دروازه دوشان تپه از درون شهر دروازه قزوين دروازه شميران دروازه دولت دروازه قزوين بيرونِ دروازه گمرك دروازه شاه عبدالعظيم _______________________________ منابع: 1. جعفر شهري، تاريخ اجتماعي تهران در قرن سيزدهم، اسماعيليان، 1376 2. بنجامين، ايران و ايرانيان، انتشارات جاويدان، 1363 3. حسين كريمان، تهران در گذشته و حال، دانشگاه ملي ايران، 1355 4. جعفر شهري، طهران قديم، معين، 1370 5. يحيي ذكاء و محمدحسن سمسار، تهران در تصوير، ج 2، سازمان ميراث فرهنگي، 1376 |
))
))
))
))
))
))
))
))
))
))
))
))
))
))
))
))
ارسال به دوستان
نسخه قابل چاپ
