» تعزيه قاجار
جلال فرهمند
به ضرس قاطع نميتوان گفت که رضاخان از همان ابتداي کودتا در صدد قبضه سلطنت ايران بود. حتي شايد به مخيلهاش هم چنين فکري فرو نميرفت. ولي شرايط و ابروباد و چرخوفلک چنان پيش رفت که با نظر مساعد بريتانياي کبير شرايط و امکان اين امر لايحتمل، يحتمل شد!
طي کردن و فراهم آمدن اين شرايط نزديک به چهار سال به طول انجاميد. بازوهاي نظامي رضاخان که چون شريانهاي رگي و مويرگي در کل ايالات و ولايات ايران پراکنده بودند نقش مهمي در ايجاد فضاي پذيرش رضاخان فراهم کردند. هر کجا هم اقناع فراهم نميشد فضاي رعب و وحشت کارساز بود. در واقع قدرت اين نظاميان شهرستاني چنان با رضاخان ممزوح شده بود که کوچکترين کار و عملي در آن ايالات و ولايات تنها با دستور آنان انجام ميپذيرفت. چنانکه اين امر را در انتخابات دوره پنجم مجلس شورايملي و دورههاي بعد آن به عيان ميبينيم. و هر چه از مرکز حسبالفرمايش رضاخان صادر ميشد موبهمو انجام ميشد.
بازوهاي سياسي رضاخان نيز که عموماَ در مجلس و مراکز اداري بودند از 1302 به بعد فضاي جامعه را براي ظهور به قول خودشان مصلحي بزرگ آماده کردند.
مجلس پنجم که در بست در اختيار رضاخان قرار گرفت آمادگي آن را يافت که منوّيات وي را اجرا کند. قوانين به گونهاي تنظيم ميشد که دست رضاخان را جهت خاصه خرجيهاي متعدد باز ميگذاشت. البته رضاخان هم با قدرت نظامياي که داشت توانست بر بسياري از معضلات مملکتي با زور به پيروزي دست يابد. ايران پس از انقلاب مشروطه و در مدت فتور پيش آمده پس از جنگ جهاني اول و وقايع پس از آن چنان در آشوب بود که داد همه در آمده بود. مملکت به شکل نامتناسبي ملوکالطوايفي شده بود. خانها و سران عشاير متعددي در جايهاي مختلف سر به گردنکشي برداشته بودند و نيمه مستقل بودند. سرکوب اين گونه اشخاص چون خزعل و اقبالالسلطنه و ... اين شبهه را ايجاد کرد که فردي چون رضاخان ميتواند نجاتبخش ايران باشد. حال چه در کسوت نخستوزيري و چه در شکلي ديگر. شايد شکل سلطنت يکي از اين گزينهها بود.
بيتدبيري احمدشاه و علاقه بيش از حد وي به فرنگ و ايجاد شبهات متعددي از وي در آنجا که به وسيله طرفداران رضاخان بزرگنمايي ميشد عدم صلاحيتش را بين عموم و ساير طبقات برجستهتر ميساخت. حتي برخي از علماء هم که به ظاهر دينداري و علاقه رضاخان به اسلام و احکام آن را ميديدند به وي ابراز علاقه ميکردند. ريا کاريهاي رضاخان در ايام محرم در تشکيل دسته سينهزن قزاق و ماليدن گل بر سر خودش و حضور در جلو آن دسته هم مزيد بر علت ميشد که کسي در مذهبي بودن وي شک نکند. هر چند برخي از روحانيون و سياسيون چون مدرس و مصدق به سرّ اين کارها آگاهي داشتند و آينده خطرناکي را براي ايران پيشبيني ميکردند ولي آن روزها گوش شنوايي بين طرفداران رضاخان ديده نميشد. بحرانهاي متعددي چون جمهوريخواهي، قهر و آشتي رضاخان، شايعات رفتارهاي غير اخلاقي احمدشاه و بي مسؤليتيهاي وي در امور جاري ايران مهياي اين بود که رضاخان نيٌات خود را که همان قبضه سلطنت بود عيان سازد.
احمد شاه و سلسله قاجار مورد طعن و لعن بودند و از چشم مردم افتادند و تنها يک حرکت لازم بود. مجلس پنجم که اکثريت طرفداران رضاخان بودند اين حرکت نهايي را انجام دادند و در نهم آبان 1304 طبق ماده واحدهاي سلطنت قاجار را منقرض کردند و حکومت موقتي را به رضاخان که نام خانوادگي پهلوي را برگزيده بود تا تشکيل مجلس مؤسسان و تعيين تکليف سلطنت تفويض کردند.
عصر همان روز وليعهد به طرز خفتآوري از کشور اخراج شد. روز يازدهم آبان 1304 رئيس حکومت موقت بيانيهاي صادر کرد و رياکارانه اهداف خويش را چنين بيان کرد:
1ـ اجراي عملي احکام شرع مبين اسلام
2ـ تهيه رفاه حال مردم
دو اصلي که يکي براي سر کار گذاشتن علما و ديگري فريب آحاد مردم بود.
همه چيز براي سلطنت وي مهيا شد هر چند بايد مجلس مؤسسان درباره فرد و نحوه حکومت آينده ايران تصميم ميگرفت ولي مانند حکومتهاي جمهوري عرب منطقه بجز يک گزينه جهت انتخاب نداشت: پهلوي.
همه چيز قبل از انتخابات مجلس مؤسسان فراهم بود. ارگانهاي نظامي همچون انتخابات مجلس پنجم درايت خود را به خوبي نشان دادند به طوري که مقدمات انتخابات مجلس مؤسسان به سرعت در همان آبان 1304 که امضاي ماده واحده مجلس پنجم خشک نشده مهيا شد. و اين براي کشوري که ماهها طول ميکشيد تا تدارکات يک انتخابات مجلس معمولي فراهم شود بسيار عجيب مينمود آن هم مجلسي که تعداد اعضايش دو برابر مجلس شوراي ملي بود. رضاخان ديگر طاقت نداشت؛ يک ماه هم براي وي زياد مينمود.
|
|
|
|
|
|
[751 - 1ع]
مجلس مؤسسان منتظر آمدن
رضاخان جهت افتتاح. فرمانفرما
متفکرانه روي پلههاي سن نشسته است
|
[1824 - 1ع]
نطق افتتاحيه رضاخان در 15 آذر 1304
|
[7743 - 4ع]
صحنهاي ديگر از نطق رضاخان و حلقه دور وي
|
|
|
|
|
|
|
[1785- 1ع]
کارت پستالي به يادبود آن روز
|
[4073- 4ع]
هئيت رئيسه سني مجلس مؤسسان
|
[4986- 4ع]
|
|
|
|
|
|
|
[4987- 4ع]
نمايندگان و تماشاچيان کل تکيه دولت را پر کردهاند
|
[4994- 4ع]
|
[4992- 4ع]
|