ماهنامه شماره 98

» تغيير ذائقه

جلال فرهمند

تجهيز قواي نظامي به سلاحهاي پيشرفته زمان خودش براي ارتشها و قواي نظامي دنيا کار دشواري بود. ايرانيان هم از اين منظر مشکل داشتند. در سالهاي ابتدايي تشکيل امپراطوري ايران اين امر شايد آ‌نچنان مشکل به حساب نمي‌آمد. ايراني خود تعدادي صنعتگر داشت که با توجه به تکنولوژي آن زمان که بسيار ساده مي‌نمود مي‌توانست تجهيزات نظامي خود را تهيه کند و البته از برخي کشورهاي فتح شده نيز صنعتگراني آمده بودند که نيازهاي اوليه همچون تيروکمان، نيزه‌، سپر، شمشيرهاي مفرغي و آهني و بعداً فولادي را تهيه مي‌کردند.

هر چند بسياري از اين صنايع نظامي را از همسايگان خود چون آشوريان، بابليها، سومريها، فنيقيها و... آموختند ولي اين صنايع دچار آن پيچيدگي خاص نشده بودند که ايرانيان از پس آن برنيايند. تا صدها سال بعد هم اين تجهيزات تغيير آنچناني نکردند. شايد کيفيت آن بهتر شده بود ولي از لحاظ کاربردي همان شکل را داشتند.

اولين آشنايي ايرانيان با سلاح آتشين در جنگ صفويه و عثماني پيش آمد. سربازان سلحشور ايراني در جنگ چالدران با همه شجاعت و شهامتشان فهميدند که جنگ فقط اين نيست. جنگ مردانه و تن‌به‌تن هم کارساز نيست. ظاهراً حرف آخر از دهانه توپها زده مي‌شد.

از آن زمان تغييرات استراتژيکي مهمي در ارتش ايران به وقوع پيوست. استفاده از سلاح آتشين سنگين از قبيل توپخانه و يا استفاده از سلاحهاي آتشين سبک انفرادي مثل تفنگ، زره و شمشير و سپر و غيره شکلي تشريفاتي پيدا کرد و از ادوات اصلي نظامي خارج گرديد. اندک‌ اندک ايرانيان توانستند با نبوغ صنعتي خود و با استفاده از انتقال تکنولوژي که توسط مستشاران فرانسوي و انگليسي پيش آمد شروع به ساخت و توپريزي توپ کنند. هر چند که کپي برابر اصل نبود ولي در حد امکان، احتياجات ارتش را تأمين مي‌کرد. گاه اين توليد سلاح سر به جنون مي‌زد و شخصي چون ميرزا آغاسي که صدراعظم محمدشاه بود ماليخولياي توپ‌ريزي پيدا کرد، بدون آنکه طرفي از آن ببندد. تا سالها توپهاي برنجي و بي مصرف ساخت کارگاههاي وي زيب تن ميدان توپخانه طهران بود و جز هدر دادن منابع مالي ضيعف دولت چيزي در بر نداشت.

با پيچيده شدن صنعت نظامي، صنعتگران ايراني اندک ‌اندک از ساخت سلاح عقب افتادند و ايران وابستگي تام و تمام به غرب پيدا کرد. توپهاي ته پر، تفنگهاي گلوله‌زن و در اواخر دورۀ قاجار ماشينهاي زره‌پوش و پس از آنها طياره‌هاي سبک اکتشافي و بمباردمان و تانکهاي سبک و نيمه سنگين.

طبعاً ايران عقب نگه داشته شده و ضعيف دورۀ قاجار وابستگي شديدي به اين گونه تجهيزات خارجي داشت. عمدۀ اين تجهيزات انگليسي، فرانسوي، اطريشي و روسي بودند. نيروهاي مختلف نظامي و غيره هم شکل ايران به تناوب از اين وسايل استفاده مي‌کردند.



[154- 124ط] تعدادي از نيروي قزاق ايران تحت فرمان رضاخان	[1/318 - 124ط] رضاخان سردارسپه	[11595- 3ع] قشون جديد ايران در حال آموزش


	[1798 - 1ع] سردار سپه در حال نمايش دادن قوايش به احمدشاه

در جنگهاي ايران و روس اين امر به خوبي عيان است که با اندکي تب و لرز روابط جانبين به هم مي‌ريخت. فرانسه به سمت روسيه مي‌رفت انگليس به سمت ايران مي‌آمد، و گاه ايران به سمت فرانسه مايل مي‌گشت و انگليس متقابلاً به سمت روسيه!

اين امر موجب مي‌شد که ايران بعدها به دنبال آن باشد که با کشورهاي بي‌طرف از قبيل آلمان واطريش و حتي بلژيک براي تهيه تجهيزات نظامي ارتباط برقرار کند. که البته در بسياري مواقع با مخالفت کشورهاي ذينفع روسيه و انگليس روبه رو مي‌شد.

يکي از اين تمايلات نسبت به کشورهاي بي‌طرف پس از کودتاي 3 حوت 1299 اتفاق افتاد. رضاخان چند ماه پس از کودتا براي اولين بار دست التجاء به سوي آمريکا دراز کرد. اين تغيير ذائقه نظامي شامل خريد برخي وسايل از جمله انواع تفنگهاي نظامي، توپ کوهستاني، هواپيما و اتومبيل جنگي بود. امري که در حد حرف باقي ماند و در ليست تجهيزات نظامي ايران در چند سال بعد نامي از وسايل ساخت آمريکا به چشم نمي‌خورد.

نامه رضاخان وزيرجنگ خطاب به قوام‌السلطنه نخست‌وزير و خريد وسايل نظامي، چنين است.

در ضمن ملاقات و مذاکراتي که حضوراً با شارژدافر سفارت اتازوني به عمل آمده از طرف معزي‌اليه عنوان مساعدتي نسبت به قواي نظامي ايران ابراز و براي رفع احتياجات وزارت جنگ از حيث مهمات لازمه حاضر شده‌اند که از آمريک بخواهند عجالتاً مهماتي که براي وزارت جنگ کمال ضرورت را دارد بيست‌وسه‌هزار قبضه تفنگ بلند و هفت‌ هزار قبضه کوتاه از آخرين سيستم کارخانجات آمريک و سي ميليون فشنگ به انضمام چهار باطري توپ کوهستاني با سي هزار تير مونسيون و چهار دستگاه طياره و چهار دستگاه اتومبيل جنگي است. متمني است امر فرمايند در اين موضوع با سفارت آمريکا وارد مذاکره شده و جدّيتي در انجام اين امر به عمل آورند که زودتر مهمات مزبور وارد و رفع احتياجات فعلي بشود.