 |
| ماهنامه شماره 77 - صفحه 3 |
» ذکاءالملک جلال فرهمند farahmand@www.iichs.org محمدعلي فروغي کم آدمي نيست. وي در دو دهه اول حکومت اول پهلوي منشأ خدمات مهمي به اين خاندان بود. رضاخان را به کمک جمعي از دوستان رضاشاه کرد. مدتي نخستوزير بود و گاه سمتهاي مختلف ديگر داشت. حتي در 6 سال آخر حکومت رضاشاه مغضوب و خانهنشين بود، ولي هيچگاه پشت به حکومت پهلوي نکرد. چنانکه با آغاز يورش متفقين به ايران در شهريور بيست رضاشاه حکومتش را در شرف نابودي ميديد با اشاراتي که به وي شد پناه به تاجبخش خود برد و با رفتن به منزل فروغي شايد عذر تقصير آورد و ناراحتي از دل پيرمرد بيرون کرد. عذر تقصيري که پذيرفته شد و پنجم شهريور ماه کرسي نخستوزيري برايش مهيا شد و حکومت انتقالي شروع به کار کرد. رضاخان با دلي پر اميد به تبعيد رفت و مطمئن بود که فروغي به اندازه کافي هواي پسرش را دارد. فروغي هم امانتدار خوبي بود. و با ترفندها و ارتباطات قويش با متفقين تاج و تخت پهلوي را حفظ کرد و به آنها ثابت کرد که کسي بهتر از محمدرضا براي سلطنت ايران پيدا نميشود. سلطنتي که 37 سال بعد ادامه يافت و فروغي بيش از يک سال و نيم آن را درک نکرد. محمدعلي فرزند محمدحسين ذکاءالملک است. پدرش از نويسندگان و فضلاي دورۀ قاجار است که در اشعارش فروغي تخلص ميکرد. تخلصي که بعدها به نام خانوادگي تبديل شد. اين خاندان، خانداني تاجرپيشه و ريشهدار بود که نسلهاي گذشته آن را با سند معتبر تا دورۀ شاهعباس بزرگ شمردهاند. پدرش از همان ابتدا به علت معلوماتش در دربار مستقر بود و پس از طي مراحل ديواني و مترجمي شاه به رياست دارالترجمه و معاونت آن منصوب شد. وي بعدها به انتشار مجلۀ تربيت پرداخت و تا آخر رئيس مدرسه سياسي بود. وي در سال 1326 ق و پس از درک مشروطه درگذشت. محمدعلي در کنار پدر آموزشهاي اوليه را فرا گرفت. و از شاگردان دارالفنون شد و به آموختن طب پرداخت. درسي که به مذاق وي خوش ننشست بدين لحاظ از اين رشته خارج شد و به ادبيات و فلسفه روي آورد. زبانهاي فرانسه و انگليسي را تکميل کرد و در سال آخر حکومت ناصري به استخدام وزارت انطباعات درآمد. در هفتهنامه پدرش ــ تربيت ــ نويسنده پرکاري شد. با تأسيس مدرسه علوم سياسي و رياست پدرش بر آن به سمت معلمي آن مدرسه درآمد. کار که به مشروطه رسيد با درخواست صنيعالدوله اولين رئيس مجلس، امور دبيرخانه مجلس را بنياد نهاد. با مرگ پدرش به سال 1326 لقب پدر ـــ ذکاءالملک ـــ را به دستور محمدعلي شاه دريافت کرد. آنچه که معلوم است وي در اين سال به فراماسونري وارد شد و در لژ بيداري به فعاليت پرداخت. لژي که حلقه آنان تا سالها بعد امور مهم مملکتي را برعهده داشت. پس از استبداد صغير وي از سوي تهرانيان به وکالت انتخاب شد و چنان رشدي نمود که به سال 1328ق به جاي مستشارالدوله صادق رياست مجلس يافت. اولين وزارت وي در کابينه صمصامالسلطنه به عنوان وزير دارايي بود. از آن پس هماي وزارت هميشه بر شانههاي ذکاءالملک لانه کرد. کودتاي سوم حوت زمينهساز تغييرات شگرف بعدي شد. فروغي در دارودسته کودتاچيان افتاد و زمينه صعود رضاخان به سلطنت را فراهم کرد. روز نهم آبان 1304 که خلع قاجاريه اعلام شد و حکومت موقتي به سردار سپه رسيد فروغي به پاداش فعاليتهايش به کفالت رياستالوزرايي انتخاب شد. در اين زمان وي مجلس مؤسسان را به راه انداخت و رسماً رضاشاه و خاندان پهلوي را به سلطنت رساند. هرچند وي مجدداً به نخستوزيري رسيد ولي جمعاً زمامداري وي بيش از 6 ماه دوام نياورد. تا سال 1312 مقام و منصبهاي مهمي را عهدهدار بود تا اينکه به سال 1312 مجدداٌ به نخستوزيري رسيد و تا آذر 1314 بر سر کار باقي ماند. اين روز، آخرين روزِ خوش فروغي بود. به علت اعلام کشف حجاب و شورش در مسجد گوهرشاد محمدعلي اسدي پدر دامادش محکوم به مرگ شد، محکوميت و نارضايتي رضاشاه چنان سخت بود که ميانجيگري فروغي هم بيتأثير بود. نامۀ تسليت فروغي به دامادش که به دست اداره سانسور افتاد و شعري که در آن بود چنان رضاشاه را غضبناک کرد که پست نخستوزيري هبا شد. آن شعر اين بود: در کف شير نر خونخوارهاي غير تسليم و رضا کو چارهاي؟ اين دوره، دورۀ خانهنشيني فروغي است و به قول برخي بهترين دورۀ زندگي علمي اوست. کتابهايي در اين دوره نوشته يا تصحيح شده که هنوز هم پس از گذشت سالها تا به امروز از منابع مهم است. شايد خيري در اين کار بود که وي در اين شش سال خانهنشيني بتواند اندکي از اشتباههاي سياسي خود را جبران کند. هر چند که تا حدودي جبران کرد ولي سياست جهاني چندان يار و ياور وي نبود. آغاز جنگ جهاني دوم و ورود پاي متفقين به ايران، پاي وي را مجدداٌ به سياست باز کرد. نخستوزير ايران شد. پيمان سه جانبه را امضا کرد و حکومت پهلوي را در نسل دوم آن تثبيت کرد. سال 1321 سال مرگ وي بود.
]ا 2169-1ع ا[ ]ا 579-1ع ا[ محمدعلي فروغي در يکي از باغهاي دزاشيب ]ا 1405-1ع ا[ ]ا 4979 -1ع ا[ ]ا 104- 8856 الف ا[ ]ا 4406-4ع ا[ ]ا 4318-4ع ا[ محمدعلي فروغي نخستوزير در آستانۀ انقراض سلسله قاجاريه به هنگام سخنراني در بين جمعي از رجال و مقامات ايراني و خارجي ]ا 8437-4ع ا[ رضا پهلوي، محمدرضا پهلوي، حسين دادگر، محمدعلي فروغي ]ا 2116-1ع ا[ ]ا 7397- 7ع ا[ محمود جم، حسين دادگر، محمدعلي فروغي، عباس مسعودي ]ا 125-4ع ا[ ]ا 2777-1ع ا[ محمدعلي فروغي سفير ايران در ترکيه همراه با ساعد مراغهاي ]ا 7860-7ع ا[ ]ا 349-4ع ا[ جشن کشف حجاب؛ محسن صدر، محمدعلي فروغي ]ا 14- 118ص ا[ گلگشت با دوستان؛ محمدعلي فروغي، عيسي صديق اعلم، قاسم غني ]ا 5440- 7ع ا[ ]ا 972- 8ع ا[ ]ا 60- 129ف ا[ ]ا2771-1ع ا[ حسن اسفندياري، فوزيه، محمدعلي فروغي ____________________________ عميدي نوري، ابوالحسن. يادداشتهاي يک روزنامهنگار. ج1. عاقلي، باقر. ذکاءالملک فروغي و شهريور 1320. خاطرات محمود فروغي. به کوشش حبيب لاجوردي. |
ارسال به دوستان
نسخه قابل چاپ
